نووسینی: نهاد جلال حبیب الله

 ( باروودۆخى سیاسى و سەربازى )

     سەدەى حەوتەم دەكەوێتە كۆتاییەكانى ماوەى خیلافەتى عەبباسییەوە، سەردەمێ كە تیایدا خیلافەتى عەبباسی خەریك بوو لە دەسەڵاتى سەلجووقى خۆى دەرباز دەكرد و بەرەو گێڕانەوەى دەسەڵاتى سیاسی و كردارى خۆى هەنگاوى دەنا.[1]

     جیهانى ئیسلامیش لە دابەشبوونێكى زۆر و پەرتەوازەییەكى پێشتردا خۆی دەبینیەوە،  لە ڕۆژهەڵاتى دەوڵەتى خیلافەتى ئیسلامیش گرنگترین دەسەڵاتێ هەبوو بریتیبوو لە دەوڵەتى خوارزمى [2]كە وەك پارێزەرێكى دەوڵەتى ئیسلامى لەڕووى جیهانى ڕۆژهەڵاتدا خۆی دەنواند، ئەم دەوڵەتە سنوورێكى بەرفراوانى هەبوو و خواستەكانى گەیشتە ئاستێك كە خوارزمشاه* دەیویست دەوڵەتى خیلافەتى عەبباسی لە بەغداد بگرێت.[3]

     هەروەها مەغۆلەكانیش*بە سەركردایەتى جەنگیزخان یەكڕیزییان بەدەستهێناو كەوتنە فراوانخوازى و ناوچەكانى چینیان گرت و دەسەڵاتە لاوەكیەكانى دەوروبەریان داماڵین، ئینجا ڕوویانكردە جیهانى ئیسلامى و توانییان دەسەڵاتى خوارزمیەكان بڕووخێنن،[4] كوشتن و بڕین وبەدیلگرتن و فرۆشتنى وەك كۆیلەیان لەڕوودا بەكارهێنان، تەنانەت موزەفەر قوتز* كە دواتر بوویە سەركردەی هێزی رووخانیان، دیلى ئەمان بوو و بەكۆیلە فرۆشرا و دواتر بڕیارى تۆڵە سەندنەوەى دا.[5]

     بەغداد پایتەختى خیلافەتى عەبباسى بوو، دەسەڵاتى عەبباسی دواى هاتنى توركەكان لەسەردەمى موعتەسەمەوە (218ك-227ك/833 ز-841 ز) و دواتر هاتنى بوەیهیەكان (334ك-447 ك/945 ز-1055ز) و پاشانیش  سەلجووقیەكان لە ساڵى (447ك-656 ك/1055ز-1258ز) دەسەڵاتى سیاسى خۆى لەدەست دابوو و لە سەرەتاكانى سەدەى حەوتەمەوە بەرەو ئەوە دەچوو ئەو سەربەخۆییەى دەستكەوێتەوە،[6] هاوكات سەلجووقیەكانى ڕۆم لە ئاسیاى بچووك بەرەو لاوازى و داڕمان دەچوون.[7]

     لە میصرو شامیشدا ئەییووبیەكان دەسەڵاتیان لەدەست دابوو، بەڵام بەهۆى ناكۆكى نێوان خۆیان و دواتر بەرەو لاوازى چوونیان، دەسەڵاتى خۆیان لە میصر لەدەستداو مەمالیكەكان شوێنیان گرتنەوە،[8] ئینجا مەمالیكەكان هەوڵیاندا شەرعیەت بە دەسەڵاتى خۆیان بدەن و چەند ڕێگەیەكیان گرتەبەر، لەگەڵ ئەوەشدا كەوتنە ململانێیەكى سەختى دژ بە بنەماڵەى ئەییووبى لە شامدا و دژبەیەك چەند جەنگێكیان ئەنجامدا تا دواتر خەلیفە موستەعسەمى* عەبباسى ڕێككەوتنى لە نێوانیاندا بەست.[9]

     لە ڕۆژئاواى ئیسلامیشدا، ململانێى موسڵمانان و خاچیەكانی ئەورووپا لەلایەك و ململانێى ناوخۆیى خۆیان لەلایەكى ترەوە هەبوو،[10] هەتا دەوڵەتى موەحیدین خیلافەتى نوێى ڕاگەیاندو دواتر حەفسیەكان هاتن.[11]

     لەناو جیهانى ئیسلامیشدا دەستەى ئیسماعیلى باتینى* ڕۆلێكى كاراو دیاریان هەبوو، ئەمانە بووبوونە مایەى لاوازكردنى دەسەڵاتى ئیسلامى و هەر لە سەردەمى بوەیهیەكانەوە دەركەوتن تا ئەوەى لەسەر دەستى هۆلاكۆى مەغۆلى گورزێكى توندیان ئاڕاستەكرا.[12]

     لەم ماوەیەدا جیهانى ئیسلامی ئەم گرفتانەى بە خۆیەوە دەبینى، شاڵاوى خاچى و مەغۆلى و ململانێى ناوخۆیى:[13]

     1- شاڵاوى خاچى: خاچیەكان لە سەدەى حەوتەمى كۆچیدا گرنگى خۆیان بە شاڵاوەكانیان دەدا بۆ سەر جیهانى ئیسلامى،[14] شاڵاوى مەسیحیەتیش لە سێ لاوە بوو:

     1- ڕۆژئاواى ئیسلامى: جەنگى درێژخایەنى پێشووى ئەندەلوس  و باكوورى ئەفریقیاى دەگرتەوە.[15]

     2- شام: ئەمە پێشینەیەكى دێرینى هەبوو، هەر لە هەوڵەكانى ئولب ئەرسەلان(455ك-465ك/1063ز-1073ز) دژ بە مەسیحیە هێرشبەرەكان لە شام[16] تا جەنگى حتین(583ك.) بە سەركردایەتى سەلاحەدینى ئەییووبى(567ك-589ك/1171ز-1193ز)[17]، بەڵام ئەم ململانێ و جەنگە كۆتایى نەهات، چونكە چەند میرنشینێكى خاچى مابوونەوە( روها، ئەنتاكیە، بەیتولمەقدیس) و لەنێوان جەنگ و ڕێككەوتندا پەیوەندى خۆیان لەگەڵ جیهانى ئیسلامیدا دەبردەسەر[18].

     3- میصر: ئەم هەڵمەتە بە سەركردایەتى لویسى نۆیەم ئەنجامدرا كە دواجار لەسەر دەستى مەمالیكەكان شكستیان خوارد و قۆناغێكى هەڵمەتە خاچییەكان لەو ماوەیەدا سەركەوتنى بەدەستنەهێنا و شكا[19].

    سوڵتان بیبرس* بەرامبەر بە میرنشینە خاچیەكان توندى نواند و توانى ڕیشەى چەندین ساڵەیان بخاتە بەر ئەگەرى نەمانى یەكجارەكى، بەڵكو خاچیەكان زۆر لێى دەترسان و ڕۆژى مردنی ئەویشیان بە ئاهەنگ گێڕا.[20]

2- شاڵاوى مەغۆلى:

     مەغۆلەكان كە بەسەركردایەتى جەنگیزخان كۆبوونەوە لەگەڵ چینیەكاندا لە جەنگدا بوون، بەڵام بەهێزبوونیان و هاندەرى دەرەكى و هەڵەى خوارزمیەكان واى لێكردن ڕووبكەنە جیهانى ئیسلامى و درێژەیان بە شاڵاوى خۆیاندا تا گەیشتنە بەغداد، لە ڕێگەشیاندا كوشت وبڕ و وێرانیەكى زۆریان ئەنجامدەدا.[21]

     لە ساڵى (656ك/1258ز) دا مەغۆلەكان بە سەركردایەتى هۆلاگۆ بە هۆى زۆرى و یەكدەنگى و بەهێزى سوپاكەیان و یارمەتى ئیبنولعەلقەمى و لاوازى خەلیفە و خیلافەت و دووبەرەكى موسڵمانانەوە، توانییان بەغداد داگیربكەن و كوشتارێكى زۆریان تیادا ئەنجامدا و گورزێكى سەختیان لە زانست و ژیارى ئیسلامى وەشاند.[22]

     ئینجا ڕوویانكردە شام و زۆرێكیان لێ داگیركرد،[23] بەڵام لەجەنگى عەین جالووتدا(658ك/1260ز) مەغۆلەكان لەبەردەم مەمالیكەكاندا شكستیان خوارد، بەمە ئەو ئەندێشە و تێڕوانینە نەما كە پێى وابوو مەغۆلەكان شكست ناخۆن.[24]

     مەغۆلەكان پێشتر لەنێو خۆیاندا دابەش بووبوون، چونكە ئەوان كە هاتن خاوەنى ژیار و ئایینێكى سەرەكى خۆیان نەبوون، بۆیە لەبەردەم ململانێى ژیار و ئایینى ئیسلامى و هەوڵى بەمەسیحیكردنیان لەلایەن جیهانى مەسیحیەوە بارەكەیان گۆڕا و لە كۆتاییدا هەندێكیان موسڵمان بوون،[25] بەم هۆیەوە بوون بە دۆستى مەمالیكەكان دژ بەو مەغۆلانەی تر كە موسڵمان نەبووبوون،[26] هەرچەندە موسڵمانبوونى ئەوانیش لەسەر بنەمایەكى مەغۆلى بوو نەوەك لەسەر بنەڕەتەكانى شەریعەتى ئیسلام، بۆیە دواتر زانایانى ئیسلام لەدژیان وەستانەوەو لەگەڵ مەمالیكەكانیشدا پێكیاندادا.[27]

     3- ململانێى ناو جیهانى ئیسلامى:  

     لەسەدەى شەشەمدا ململانێى قورسى نێوان ئەییووبى و مەمالیكەكان لەلایەك و نێوان خوارزم و خیلافەت و سەلجووقى لەلایەكى تر و ململانێى ئیسماعیلیەكان و دەسەڵاتە سوننیەكان یان ململانێى دەسەڵاتە سیاسیەكانى شیعە و سوننە و ململانێى موسڵمانان لە ڕۆژئاواى ئیسلامیدا دیارترین خەسڵەتە سیاسیەكانى ناو جیهانى ئیسلامى بوون.[28]

     بەڵام لەئەنجامى شاڵاوى مەغۆلیدا هەریەك لە خوارزمى و ئیسماعیلیەكان و خیلافەتى عەبباسى نەمان[29] و سەلجووقیەكانیش بەرەو نەمان دەچوون،[30] لە ئەنجامى ململانێى مەمالیك و ئەییووبیشدا ئەییوبیەكان نەمان، بەمە سەركردایەتى ڕۆژهەڵاتى ئیسلامى لە دەست مەمالیكەكاندا مایەوە،[31] لە ڕۆژئاواى ئیسلامیش دەوڵەتى موەحیدین  و دواى ئەوانیش حەفسیەكان سەركردایەتى رێڕەوى ئیسلامییان گرتبووەدەست.[32]

     ململانێى سیاسى ناو مەمالیكەكانیش خۆى لە پاشماوەى ئەییوبیەكان و شۆڕشى عەرەبەكاندا دەبینیەوە تا ئەوەى مەمالیكەكان بەسەر ئەو گرفتانەدا زاڵبوون و دەسەڵاتى خۆیان بە تەواوەتى چەسپاند،[33] ئینجا ململانێى سیاسى نێوان خۆیان بە زەقى خۆى نواند، هاوكات لەكاتى هەڕەشەى دەرەكیدا یەكیان دەگرتەوە،[34] هەتا لە سەردەمى ناسرى سێیەمدا (693-741ك/1294ز-1340ز) كە هاوسەردەمى ئیبن تەیمیەیە جۆرە سەقامگیریەكى بەخۆیەوەدى، بەڵام ئەمەش لە جارى سێیەمى دەسەڵات وەرگرتنەكەیدا بوو.[35]

( ڕەوشى ئایینى )

     سەردەمى ژیانى ئیبن تەیمیە، سەردەمى دەوڵەتى مەملووكیەكانە لە میصر و شامدا، هاوكات بە شێوەیەكى ڕەمزیش خیلافەتى عەبباسى بووژێنرایەوە،[36] لەم دەوڵەتەدا ئایینى ئیسلام ئایینى ڕەسمى بوو و دەوڵەتەكەش دەوڵەتێكى ئیسلامى سوننە مەزهەب بوو[37].

     لەگەڵ ئەمەشدا بیروباوەڕى تر بەدیدەكرا كە  پەرستگاى خۆیان هەبوو، تیایدا رێوڕەسمەكانى ئەو ئایینانە ئەنجامدەدران،[38] مەزهەبەكانى ناو ئیسلامیش جگە لە ئەهلى سوننە وجەماعە هەبوون وەك شیعە و سۆفى و ...هتد.[39]

     ئایینەكانیش بریتی بوون لە ئیسلام و مەسیحیەت و جوولەكە،[40] هەرچى مەسیحیەتە لەو كاتەدا جەنگى سەختى دژ بە ئیسلام  و موسڵمانانى ئەنجامدەدا، ئەو جەنگەش لە دوو بوارى گرنگى سەربازى و بیروباوەڕیدا بوو.

     سەبارەت بە لایەنى هزرى و بیروباوەڕى، مەسیحیەكان دەیانویست لەلایەكەوە بكەونە هەڵمەتى بەمەسیحیكردن و گومان دروستكردن لەسەر ڕاستى و ناڕاستى ئیسلام، لەلایەكى تریشەوە بە بوارە فەلسەفیەكان بەرامبەر بە ئیسلام بوەستن یان هیچ نەبێت شێواویەكى پێ ببەخشن، هەر ئەمەش واى لە ئیبن تەیمیە كرد نووسین و لێدوانى ڕەخنەگرانە و دژایەتى لە ڕوویاندا هەبێت وەك نووسینى كتێبى( الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح).[41]

     سەبارەت بە ڕوانگە كرداریەكەیشى خۆى لە جەنگى خاچییدا دەبینیەوە كە ئەو جەنگە لەلایەن پاپاوە بە جەنگێكى پیرۆز دانرا و ڕەنگێكى ئایینى بەسەردا سەپێنرا و سەربازانیش بە زۆرى بە هاندەرى ئایینى  و پاشان مەرامى ئابوورى و سیاسیش بەشدارییان تێدا دەكرد.[42]

     جوولەكەكانیش لە لایەنى سەربازیدا بەشدارییان نەدەكرد، بەڵكو وەك كەمینەیەك لەناو جیهانى ئیسلامیدا دەژیان، جوولەكەكان لە ڕۆژئاواى مەسیحیشدا كەمینە بوون، بەڵكو مەسیحیەت فشارى لەسەر جوولەكەكان دانا و ناچارى كردن  كۆچ بكەن بۆ جیهانى ئیسلامى.[43]

     ئەوان زیاتر بەشدارى ژیانى ئابوورییان دەكرد و ئایینى خۆیشیان دەپاراست، بەو پێیەش مەترسییان بۆ سەر جیهانى ئیسلامى كەمبوو، بۆیە نابینین بە جۆرێكى وا بەرنگاربوونەوەى دیار لەنێوان جوولەكە و موسڵمانان لەو قۆناغەدا هەبێت، بەڵكو ئەوان هەوڵیاندەدا لەڕێگەى دیبلۆماسیەوە هەنگاو بنێن و زیاتر ڕێگەى گفتگۆیان هەڵبژاردبوو، نموونەش بۆ ئەوە مشتومڕى نێوان ئیبن تەیمیە و جوولەكەكان بوو لەسەر دەقێكى بەڵگەنامەیی.[44]

     سەبارەت بە بوارى ئایینى ناوخۆی موسڵمانانیش، بەسەر چەند مەزهەبێكى وەك سوننە و شیعە و سۆفى و موعتەزیلە و...هتد دا دابەش بووبوو، سوننەكان كە دەسەڵاتیان لەدەستدابوو و لەچوار مەزهەب پێكدەهاتن و بریتیبوون لە مەزهەبى مالیكى و حەنەفى و شافیعى و حەنبەلى،[45] ئەمانە بەهۆى ئەزموونى پێشوویانەوە لە ململانێیەكى سەختدابوون،[46] دەسەڵاتیش زیاتر لاى حەنەفى و مالیكیەكان بوو، هەرچى حەنبەلیەكانن لە دەسەڵات كەنار خرابوون بەتایبەت لە میصردا، هەتا سوڵتان بیبرس (658-676ك/1260ز-1277ز) هات و  بایەخى بە هەرچوار مەزهەبەكەدا و هەریەكێكیان دادوەرێكى بە كۆمەڵێك دەسەڵاتەوە هەبوو،[47] هاوكات كۆمەڵە زانایەكیش لەو سەردەمەدا ڕۆڵیان لەوەدا بینى، یەكێك لەوانە ئیبن تەیمیە بوو كە لەگەڵ ئەوەى سەربە مەزهەبى حەنبەلى ئەژمار دەكرا، بەڵام زۆرجار لە سنوورى مەزهەبیدا نەدەوەستا.[48]

     سوننە مەزهەبەكان دەسەڵاتى وڵاتیان لەدەستدا بوو، كۆمەڵگەش بە گشتى سوننە مەزهەب بوو، بەتایبەت دواى ڕووخانى فاتیمیەكان (297-567ك/910ز-1171ز) لە میصر، مۆركى شیعەگەرى كەمكرایەوە و مەزهەبى سوننە لەسەر دەستى سەلاحەدینى ئەییوبى شوێنى گرتەوە،[49] زانایانى ئەهلى سوننە لە كۆمەڵگەدا ڕۆڵێكى بەرچاویان هەبوو، نموونەش بۆ ئەوە ڕۆڵى عیزەدینى كوڕى عەبدوسەلامە(577ك-660ك/1181ز-1262ز).[50]

     هاوكات جارجار ململانێى نێوان سوڵتان و زانایانى سوننە سەریهەڵدەدا وەك ناكۆكى نێوان ئیمامى نەوەوى (631ك -676ك /1233ز-1277ز)  و سوڵتان بیبرس (658ك -676ك /1260-1277ز) كە ململانێى دەسەڵاتى سیاسى و ئایینى نیشاندەدا.[51]

     دواتر مەزهەبى شیعە بە پلەى دووەم دەهات كە رۆڵى بانگەوازییان دەگێڕا و بانگەوازیان بۆ مەزهەبەكەى خۆیان دەكرد، ڕۆڵى سیاسى و سەربازیشیان وەك نەیارى دەسەڵاتى ئیسلامى هەبوو وەك ئیسماعیلیەكان كە چەند جارێك لەگەڵ دەوڵەتى مەملووكیدا كەوتنە جەنگەوە.[52]

     مەزهەبى موعتەزیلیش بەربڵاوبوو، هەر ئەمەش واى لە ئیبن تەیمیە كرد كتێبى (درء تعارض العقل والنقل) بنووسێت كە ئیستا 1/3ى ماوەو ئەویترى فەوتاوە.[53]

     جگە لەمە كاریگەرى مەنتیق و كەلام و فەلسەفە لەو سەردەمەدا ناڕوونیەكى لاى موسڵمانان دروستكردبوو، ئیتر ئایینى ئیسلام تێكەڵ بەوانە كرابوو، ئەوانە بۆ بەرگریكردن لە ئیسلام هێنرانە كایە، بەڵام دواتر لەلایەن زانایانى ئیسلامەوە بەرپەرچ درانەوە،[54] چونكە پێیان وابوو لەجیاتى خزمەتكردن زیان دەبەخشن، لەو زانایانەش كە رۆڵى كارایان لەو بوارەدا هەبوو و تا ئەمرۆش ئەو رۆڵەى ماوە، ئیبن تەیمیەیە كە بەم هۆیەوە كتێبی وەك (الرد على المنطقيين)ى نووسی.[55]

     هەركام لەمانە جۆرە هاوارو بانگەشەیەكیان هەبوو، هەركامیان بە جۆرێك باسیان لە خودا دەكرد، موسڵمانەكانیش لەناو خۆیاندا هەركامەو بە شێوەیەك باسیان لە ئیسلام دەكرد، ئینجا ئیبن تەیمیە هات و پەیامێكى نوێگەرى ئایینى گرتەبەر و بانگەوازى دەكرد بۆ گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكانى ئیسلام كە بریتین لە قورئان و سوننەت و بۆ تێگەیشتن لەوانەش گەڕانەوەیە بۆلاى هەڵگرانى یەكەمى ئیسلام.[56]

( باری ژیارى و زانستى )

     سەدەى حەوتەم و هەشتەمى كۆچى سەبارەت بە ژیارى ئیسلامى سەردەمێكى پڕ جموجووڵە، چونكە پێشینەیەكى ئەزموونى ژیاریى خیلافەتى بەغدادیان بۆ مابوویەوە كە هەر لە ئەحمەدى كوڕى تۆڵۆنەوە گوازرابوویەوە بۆ میصر تا ئەوەى ئەحمەد هەوڵیدا خیلافەت بگوازێتەوە بۆ میصر،[57] ئەو گورزە توندەش كە شاڵاوى بەربەرى مەغۆلى لە ژیارى ئیسلامى وەشاند،[58] موسڵمانانى ناچاركرد تا بۆ سەرپێخستنەوەى ژیارى ئیسلامی جموجووڵیان زیادبكەنەوە.[59]

     ئەییووبیەكان هاودەم بە وەڵامدانەوەی شاڵاوە خاچیەكان، لەسەدەى حەوتەمدا رۆڵى بنیادى و ژیاریشیان بە ڕوونى دەگێڕا، ئەو خوێندنگانەش كە بنیادیان ناون یان نووسینەكانى ئەو سەردەمە بەڵگەى ئەمەن.[60]

     بیناسازیش لەو سەردەمەدا زیاتر خۆى دەبینیەوە لە مزگەوت و خوێندنگەو نەخۆشخانەو شارو بیناو بونیاد و كۆشك و قەڵا سەربازیەكان و كتێبخانەى ئیسلامى و دامەزراوەكانى دەوڵەت.[61]

     لە سەردەمى مەملووكیشدا ئەمە هەر لە گەشەسەندندا بوو، هەرچەندە هەندێ لە مێژوونوسان بەو دیدە بۆیان دەڕوانن كە بە پێى سیفەتە جەنگیەكەیان تەنها مێژوویەكى خوێناویان بەرهەم هێناوە، بەڵام دەبێت بزانین ئەوان لەگەڵ پەروەردە جەنگیەكەیاندا پێشتر پەروەردەى ئاینى و زانستى دەكران،[62] بۆیە لەسەردەمى مەملووكیدا دامەزراندنى مزگەوت و خوێندنگەو نەخۆشخانەى زۆر بەدیدەكەین.[63]

     خوێندنگە جیاوازە مەزهەبیەكانى شافیعى و مالیكى و...هتد لەو سەردەمەدا دادەمەزران،[64] زاناگەلێكى مەزهەبە جیاوازەكانیش دەركەوتن، كەسانێكیش كە تا ئەمرۆش كاریگەرییان لەناو موسڵماناندا ماوە لەو سەردەمەدا ژیاون وەك ئیبن صەلاح[65]  و مەولاناى ڕۆمى[66] و عەبدولحەلیمى كوڕى كوڕى عەبدوسەلام[67]و پێشەوا نەوەوى[68] و...هتد، یەكێكیش لە دیارترینەكانیان ئیبن تەیمیە بوو.

     بنیادنان و بوارى ژیارى لە سەردەمى مەملوكیشدا بەردەوام بوو، بەڵكو سەركردە مەملوكیەكان ململانێیان لەسەر ئەوە دەكرد، سوڵتان بیبرس یەكەم سەركردەى موسڵمانان بوو كە گۆڕینى بەرگى ساڵانەى كەعبەى داهێنا، دروستكردنى مزگەوت و نەخۆشخانە و خوێندنگە و حەمامەكان و بازاڕو شەقام و چاككردنى ڕێگەوبان و گرنگیدان بە قەڵاكان لە سەردەمى مەملووكیدا بەدیدەكەین كە شوێنەوارى هەندێكیان تا ئەمڕۆش ماوەتەوە.[69]                                            

     سەبارەت بە لایەنى زانستى لەو سەردەمەدا، دەبێت ئەوە بزانین كە جیهانى ئیسلامى لە بوارى زانستیدا ئەزموونێكى پێشینەى هەبوو، تەنانەت كەوتە ململانێى زانستى لەگەڵ جیهاندا و نووسینەكانى دەرەوەى دەهێنایە ناوخۆ و لەناو ژیارى خۆیدا موتربە دەكران، لەم دەرەنجامەوە زانستەكانى فەلسەفە و كەلام و مەنتیق دەركەوتن و كاریگەری خۆیان نواند.[70]

     موعتەزیلەكانیش بیرى عەقڵگەراییان بڵاوكردبوویەوە، گرفتەكانى جیهانى ئیسلامیش زانایانى لەم جەنگە زانستیە سەرقاڵكردبوو، بۆیە موعتەزیلەكان توانییان رۆڵى كاراى خۆیان بگێڕن، دەبینین ئیبن صەلاح بەرامبەر بە فەلسەفە دەوەستێت،[71] نەوەوى  گۆڕان دروست دەكات، عیززى كوڕى عەبدوسەلامیش لەبەردەم شەریعەتدا چۆك بە دەسەڵاتداران دادەدات، بەوەى لە جەنگى عەین جالووتدا مەرجیان لەسەر دادەنێت لە دانانى سامانیاندا بۆ جەنگەكە خۆیان پێش جەماوەر بكەون.[72]

     چەقبەستووییەكى مەزهەبى لەو سەردەمەدا ڕوویكردبووە جیهانى ئیسلامى كە راستى زانستى لە موسڵمانان شێواندبوو، دەبینین زانا مەزهەبیەكان دژ بەوانیتر هەڵوێستیان دەنواند  و فەتوایان دەردەكرد،[73] ڕادەربڕین لە دەرەوەى بازنەى مەزهەبى خۆیاندا قبوڵ نەدەكرد.[74]          

     جیهانى مەسیحیش ئیتر لە سەدەى هەشتەمدا جەنگى سەربازى كەنارخست و جەنگى هزرى و زانستى دەستیپێكرد،[75] مەغۆلەكانیش گورزێكى توندیان لە كتێبخانەى ئیسلامى وەشاند،[76] هاوكات كتێبخانە لە دەوڵەتى مەملوكیدا لە شارەكاندا هەبوو، كتێبەكانیش یان لە ڕێگەى دیاریەوە بوون یان لە ڕێگەى كڕینەوە یان لەسەر گرتنەوەیان بوون، بوارە جۆربەجۆرەكانى وەك تەفسیر و فەرموودە و زمانەوانى و پزیشكى و جوگرافى و گەردوونى و...هتد یشى لەخۆدەگرت.[77]         

( ڕەوشى ئابوورى و كۆمەڵایەتى )

     سەبارەت بە باروودۆخى ئابوورى لەسەدەى حەوتەم و هەشتەمى كۆچیدا، خۆى لە بەرزو نزمى ئاستى ئابوورى جیهانى ئیسلامیدا دەبینیەوە، بەڵام بە شێوەیەكى گشتى ئاستى ئابوورى جیهانى ئیسلامى بەرز بوو تا ئاستێك میرنشینە خاچیەكانى شام بۆ نرخدان بە دراوەكانیان شێوە نووسینى ئیسلامییان هەڵدەبژارد و ئایەتیان لەسەر دەنووسى،[78] بەڵام لە كاتە سەختەكانى جەنگدا ئاستى ئابوورى ئیسلامى بەرەو تەنگژە دەچوو وەك برسێتیەكەى ساڵى(662ك/1264ز).[79]

     سەبارەت بە دراوى دەوڵەت ئەوا دراوەكەیان لە زێڕ و زیو و مس دروست دەكرا،[80] تیایدا جگە لە نووسینى ئایەتى قورئانى ناوى خەلیفە و ناوى سوڵتانى دەسەڵاتدار دەنووسرا، بەڵام لە سەردەمى مەملوكیدا سوڵتان بیبڕس لە خەلیفەى دووەمى عەبباسیەوە ناوى خەلیفەكانى لەسەر دراو دانەدەنا.[81]

     سەرچاوەكانى دارایى دەوڵەت خۆیان دەبینیەوە لە خەراج و زەكات و سەرانە و گومرگى سەرسنور و لێدانى دراو و بەكارهێنانى سامانى سوڵتان و دەوڵەت لە بازرگانیدا و ئەو كانزایانەى لە زەوى دەردەهێنران، جگە لەو باج و سەپاندنانەى دیكە كە لە شەریعەتى ئیسلامدا نەچەسپابوون و نەهاتبوون.[82]

     لەكاتى جەنگدا هەوڵ دەدرا پارە و سامان لە خەڵكى كۆبكرێتەوە، بەڵام فشارى زانایانى ئیسلام لەسەر دەسەڵاتداران زۆر بوو وەك چۆن عیززەدینى كوڕى عەبدولسەلام لە جەنگى "عەین جالوت"دا فشارى لەسەر سوڵتان قوتز دانا،[83] بەڵكو دادوەریى لەدەست زانایاندا بوو.[84]

      سەبارەت بە پیشە ئابووریەكانى ئەو سەردەمە خۆى دەبینیەوە لە كشتوكاڵ كە گرنگیەكى زۆرى هەبوو و پاڵپشتێكى بەهێزى داهاتى وڵات بوو، خەڵكێكى زۆر بەم پیشەیەوە سەرقاڵبوون، هەروەها پیشەسازى كە خۆى دەبینیەوە لە پیشەسازى سەربازى و پیشەسازى مەدەنى، هەریەك لەو دوو پیشەسازیانە گرنگیەكى زۆریان پێدەدرا، هەرچى پیشەسازى جەنگى بوو بریتى بوو لە كەشتى سازى و چەكسازى و جل و بەرگ و ......هتد، بوارى پیشەسازى مەدەنیش خۆى لە زۆر بواردا دەبینیەوە.[85]

     ئینجا پیشەى بازرگانى دێت كە رێگەى بازرگانى رۆژهەڵات و رۆژئاوا و ئەوروپاى لەخۆ دەگرت و رۆڵێكى دیارى هەبوو، سەركردەكانیش گرنگیەكى زۆریان پێدەدا، بەڵكو پاسەوانیان دادەنا بۆ پاراستنى رێگەكان و رێزى زۆرى بازرگانانیان دەگرت بۆ ئەوەى ناوبانگى بازرگانییان هەبێت.[86]

     لەبەرئەوەى دەوڵەتى مەملووكى دەستیگرتبوو بەسەر ڕێگە بازرگانیەكانى دەریاى سوور و ناوچەكەدا، بۆیە وڵات دارایى بەهێزبوو و بازاڕى پڕجموجووڵ بوو.[87]

     سەبارەت بە لایەنى كۆمەڵایەتى، ئەوا هەریەكە و دابەشكاریەك بۆ چینە كۆمەڵایەتیەكان دەكات،  مقریزى دابەشیان دەكات بۆ حەوت چینى كۆمەڵایەتى،[88]بە گشتى دەتوانین دابەشكارى چینایەتى كۆمەڵایەتى ئەوكات بەمجۆرە بخەینە ڕوو، دەسەڵاتداران، زانایان، خەڵكى گشتى:[89]

     یەكەم: چینى دەسەڵاتداران، ئەمە خۆى دەبینیەوە لە سەركردە سیاسى و سەربازى و كارگێڕیەكانى دەوڵەت كە سوڵتان بەرزترین پلەو پایە و قەڵەمڕەوى هەبوو، ئەم كەسانە لەچەند خاڵێكدا پەیوەندییان هەبوو بە زانایان و كۆمەڵگەوە،[90]بۆ ڕیزبەندى دەسەڵاتەكانیش یەكەم كەس خەلیفە دەهات، پاشان سوڵتان، ئینجا والیەكان.[91]

     دووەم: زانایانى ئیسلام، ئەمانە لاى دەسەڵاتداران و لاى كۆمەڵگەش پلە و پایەیەكى بەرزیان هەبوو، بەڵكو زۆرجار ئەڵقەى پەیوەندى نێوانیان بوون،[92] یان لە سەردەمى دواتردا ئیبن تەیمیە چوویە میصر و سوڵتانى هاندا تا دژ بە مەغۆلەكان بجەنگن، بەڵام دوایى كە هاتەوە بەسەركردەكانى وت:"من موڵكى كۆمەڵگەم نەوەك ئێوە".[93]

     سێیەم: چینى گشتى كۆمەڵگە، ئەمەش دەتوانین لەچەند روانگەیەكەوە دابەشكارى بۆ بكەین، سەبارەت بە دابەشكارى ئایینى ئەوا موسڵمان و مەسیحى و جولەكەكانى لەخۆ دەگرت كە لە روى ژمارەوە موسڵمانەكان بە پلەى یەكەم و مەسیحیەكان بە پلەى دووەم و جولەكەكانیش بەپلەى سێیەم دەهاتن، پەیوەندى كۆمەڵایەتى لەنێوانیاندا هەبوو تەنانەت لە چەندێك لە جەژنەكاندا بەشدارى یەكتریان دەكرد وەك ساڵیادى لەدایكبوونى پێغەمبەر عیسا"سەلامى خواى لێبێت".[94]

      چینى گشتى موسڵمانەكان لەنێو خۆیاندا خۆشەویستیەكى زۆریان هەبوو، بەڵام ئەمە هەموویانى نەدەگرتەوە، جەژنەكانیشیان بریتى بوون لە جەژنى رەمەزان و قوربان و چەند بۆنەیەكیشیان هەبوو، جەژنى مەسیحیەكایش بریتى بوون لە حەوت جەژنى گەورە و حەوت جەژنى بچوك بۆ نموونە جەژنەكانى "زەیتونە و بەشارە و خەمیس و.....هتد".[95]

     جەژنى جوولەكەكان بریتیبوو لە جەژنى سەرى ساڵ كە بە عیبرى كۆن ناسرابوو بە "راش عیشا" و جەژنى كبور و جەژنى "الظلل" و جەژنى "الفطير" و جەژنى "الأسابيع" و چەند جەژن و بۆنەیەكى داهێنراوى ترى نوێ وەك جەژنى بوریم و جەژنى جەنگە.[96]

    لە میصردا پێكهاتە جیاوازەكانى وەك تورك و میصرى و شامى و عێراقى و فەرەنج و تەتار و ئەرمەن و ئیسرائیلیەكان دەژیان.[97]