سەعد موژدەى بەهەشتی پێدراوە
لە فەرموودەى صەحیحدا هاتووە سەعد یەكێكە لەو دە هاوەڵەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) موژدەى بەهەشتی پێدان.[1]
موژدەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ چوونە بەهەشتی سەعد چەند جار دووبارە بووەتەوە، ئەوەتا جارێك موغیرە لاى سەعیدی كوڕی زەید قسەی بەرامبەر بە عەلى كوڕی ئەبووطالیب كرد، سەعید هەستاو وتى من شایەتى دەدەم بیستم لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو
(عشرة في الجنة: النبي في الجنة، وأبو بكر في الجنة، وعمر في الجنة، وعثمان في الجنة، وعلي في الجنة، وطلحة بن عبيد الله في الجنة، والزبير بن العوام في الجنة، وسعد بن مالك في الجنة، وعبد الرحمن بن عوف في الجنة)،
(دە كەس لە بەهەشتدان: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە بەهەشتدایە، ئەبووبەكر لە بەهەشتدایە، عومەر لە بەهەشتدایە، عوثمان لە بەهەشتدایە، عەلى لە بەهەشتدایە، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا لە بەهەشتدایە، زوبەیری كوڕی عەووام لە بەهەشتدایە، سەعدى كوڕی مالیك لە بەهەشتدایە، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف لە بەهەشتدایە)، ئینجا زەید وتى بمویستایە كەسی دەیەمیشم دەوت، وتیان كێیە؟ بێدەنگ بوو، دواتر زۆریان لێكرد تا بیڵێت، ئەویش وتى سەعیدی كوڕی زەید-واتە خۆی-.[2]
عەبدوڵاى كوڕی عەمر دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (یەكەم كەس لەم دەرگاوە دێتە ژوورەوە پیاوێكە لە ئەهلى بەهەشتە)، ئەوەبوو سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص هاتەژوورەوە.[3]
سەعد لە خزمەت پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم)
دایكی باوەڕداران عائیشە دەڵێت شەوێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە هاتبوویە مەدینە ماندوو بوو، فەرمووى (خۆزگە ئەمشەو پیاوچاكێك لە هاوەڵانم پاسەوانى دەكردم)، دەنگى چەكێكمان بیست، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەوە كێیە؟) وتى من سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصم هاتوم تا پاسەوانیت بكەم، ئیتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خەوت تا ئەوەى دەنگى پرخەى دەبیسترا.[4]
جابیری كوڕی عەبدوڵا دەڵێت جارێك سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص هات و ئێمەش لە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دانیشتبووین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: ئەوە خاڵۆی منە، جا كامتان دەیەوێ با خاڵۆی خۆی بخاتەڕوو)، ئەمەش وەك شانازى كردنێك بە سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصەوە.[5]
سەعد دەڵێت جارێك لە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووم و دەستەیە هاتنە خزمەتى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەخششی هەموویانى كرد تەنها كەسێك نەبێت كە من لە هەموویان زیاتر بەو سەرسام بووم، وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بۆچی فلآنت بێبەش كرد بەخوا من بە باوەڕدار دەیبینم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (یان –بڵێ- موسڵمان)، منیش بێدەنگ بووم، دواى كەمێكی تر خۆم پێ رانەگیرا و هەمان شتم وتەوەو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەمان شتی فەرموو، منیش بێدەنگ بووم، هەمدى خۆم پێ رانەگیرا و هەمان شتم وتەوەو ئەویش هەمان شتی فەرموویەوە، دواتر فەرمووى (ئەی سەعد من بەخششی كەسێك دەكەم و كەسی تر هەیە لەو خۆشەویستترە لەلام، ئەوەش لە ترسی ئەوەی نەبادا خوا فڕێی داتە ناو دۆزەخەوە).[6]
سەعد لە كۆتا ساڵی ژیانى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) نەخۆش كەوت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوو بۆ سەردانى، سەعد دەڵێت وتم من وا نەخۆشی زۆری بۆ هێناوم و سامانم هەیەو تەنها كچێكم هەیە میراتم لێ وەربگرێت، ئایا دوو لە سێی سامانم بكەم بە خێر؟ فەرمووى نا، وتم ئەی نیوەی؟ فەرمووى نا، دواتر فەرمووى (الثلث والثلث كبير -أو كثير- إنك أن تذر ورثتك أغنياء، خير من أن تذرهم عالة يتكففون الناس، وإنك لن تنفق نفقة تبتغي بها وجه الله إلا أجرت بها، حتى ما تجعل في في امرأتك)، (سێ یەك، سێ یەكیش زۆرە، ئەگەر تۆ بهێڵیت میراتگرەكانت دەوڵەمەند بن بۆت باشترە لەوەى بە هەژارى بیانهێڵیتەوەو چاو لە دەستى خەڵك بن، تۆ هەر خەرجیەك بكەیت لەپێناو خوادا بێت پاداشتی لەسەر وەردەگریت، تەنانەت ئەوەش بۆ ژنەكەت دەیكەیت) منیش وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بهێڵم لە مەككە بمرم و پاداشتی هیجرەتم بۆ نەبێت؟ فەرمووى (تۆ دواناكەویت-زۆر دەژیت- و كارى چاكە دەكەیت بەوەش پلە بەرزیت پێی زیاد دەكات، پاشان لەوانەیە تۆ زۆر بژیت تا ئەوەى بڕێ قەوم لێت سوودمەند بن، خوایە كۆچی هاوەڵانم وەرگرەو مەیانگێڕەوە دواوە، بەڵام بێهیوا سەعدى كوڕی خەولەیە) چونكە لە مەككە كۆچی دوایی كرد.[7]
سەعد دەڵێت جارێك لە مەككە نەخۆش كەوتم و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاتەژوورەوە بۆ لام، دەست خستە سەر تەوێڵم و دەستى هێنا بە دەموچاو و سنگ و سكمدا و فەرمووى (خوایە شیفاى سەعد بدەو هیجرەتەكەى بۆ تەواو بكە)، تا ئێستاش هەست بە ساردى جێدەستى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەكەم لەسەر جەرگم.[8]
لەسەردەمى ئەبووبەكری صدیقدا
ئەبووبەكری صدیق دژ بە هەڵگەڕاوەكان جەنگى راگەیاند، بۆ ئەوەش مەترسی لەسەر مەدینە دروست دەبوو، بۆیە پاسەوانى شەوانەى بە دەورى مەدینەدا دانا و بڕێك كەسی كرد بە ئەمیری دەستە دەستەی ئەو پاسەوانانە، لەوانەش عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و زوبەیری كوڕی عەووام و عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا و سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص و عەبدوڵاى كوڕی مەسعوود.[9]
سەعد لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەتتابدا
سەعد دەڵێت لە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابدا جارێك لە مزگەوتدا دام بە لاى عوثمانى كوڕی عەففاندا، ئەویش بە تەواوى چاوى بڕیبووە من، سەلامم لێكرد كەچی وەڵامى نەدامەوە، منیش چووم بۆ لاى عومەر و سكالآم لا كرد و وتم ئەی ئەمیری باوەڕداران ئایا هیچ گۆڕانكاریەك لە ئیسلامدا روویداوە؟ دوو جار ئەوەم پێ وت، ئەویش وتى نا، بەڵام بۆچی؟ وتم هیچ، تەنها هێندە هەیە من كەمێك پێش ئێستا لە مزگەوتدا دام بە لاى عوثمانداو سەلامم لێكرد، چاوى بڕیبووە من كەچی وەڵامى نەدامەوە، عومەر ناردى بە شوێن عوثماندا و عوثمان هات، عومەر وتى بۆچی سەلامى براكەتت وەڵام نەداوەتەوە؟ عوثمان وتى شتی وام نەكردووە، سەعد وتى با واتكرد، عوثمان سوێندى خوارد شتی وانەبووەو منیش سوێندم خوارد شتی وا بووە، دواتر عوثمان بارەكەى بیر كەوتەوەو وتى بەڵێ وایە، خوایە لێم خۆش بە، تۆ كەمێك پێش ئێستا دات بەڵامدا، لەو كاتەدا من لە خەیاڵی فەرموودەیەكدا بووم كە لە پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) بیستبوو، سوێند بەخوا هەركات بیرم دەكەوێتەوە چاو و دڵم بە پەردەیەك دادەپۆشرێت، منیش وتم دەى من فەرموودەكەت بۆ دەگێڕمەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) باسی یەكەم نزاى بۆ كردین، دەشتەكیەك هات بۆ لاى و سەرقاڵی كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەستا، منیش شوێنی كەوتم و هەوڵم دەدا پێشم نەكەوێت، كەچی پێشم كەوت، كە ویستی بچێتەژوورەوە، بە توندى پێم كوتا بە زەویدا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لایكردەوە بە لامدا و فەرمووى ئەوە كێیە؟ ئەبووئیسحاقە؟ وتم بەڵێ ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، فەرمووى ئەى بۆ وا؟ وتم بەخوا تەنها لەبەرئەوەى تۆ باسی یەكەم نزات بۆ كردین، ئەم كابرا هات و سەرقاڵی كردیت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (نعم دعوة ذي النون إذ هو في بطن الحوت: لا إله إلا أنت سبحانك إني كنت من الظالمين فإنه لم يدع بها مسلم ربه في شيء قط إلا استجاب له)، (بەڵێ، نزاكەى ذیننوون كە لە سكی حووتدا بوو نزاى كرد(لا الە الا أنت سبحانك إنی كنت من الظالمين)، هەر موسڵمانێك بەو نزایە لە پەروەردگارى بپاڕێتەوە خوا نزاكەى وەڵام دەداتەوە).[10]
سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص سەركردەى فتووحاتى عێراق بوو، لە جەنگى قادسیەدا پێشڕەوى سوپا بوو و خواى گەورە لەسەر دەستى ئەو سەركەوتنى بەخشی بە موسڵمانان، مەدائینیان گرت و لە جەنگى جەلەولائیشدا دووبارە ئەمیری موسڵمانان بوو.[11]
كاتێك عومەر ویستى سەعد بنێرێت بۆ عێراق ئامۆژگارى كرد و پێی وت ئەوە لەخشتەت نەبات بوترێت خاڵۆ و هاوەڵی پێغەمبەرى خوایت (صلى الله عليه وسلم)، چونكە خوا خراپە بە خراپە ناسڕێتەوەو خراپە بە چاكە دەسڕێتەوە، نێوانى خواو بەندە تەنها گوێڕایەڵی خوا هەیە...ئینجا ئامۆژگارى كرد خۆڕاگر بێت، چوار هەزار سەربازى دایە دەستى، لەولاشەوە موثهننا چاوەڕێی هاتنى سەعدى دەكرد و برینداریش بوو، بەڵام پێش گەیشتنى سەعد مرد، بەردەوام لە رێگەشدا سوپاكەى سەعد زیادى دەكرد و لەملاولاوە سوپاى تر پەیوەستى دەبوون تا ئەوەی نزیكەى سی و ئەوەندە هەزار موجاهید ئامادەى جەنگى قادسیە بوون لەگەڵی،[12] نزیكەى نەوەد و نۆ كەسی بەشداربووى بەدر لەناو سوپاكەى سەعددا بوون.[13]
سەعد هەموو سوپاكەى كۆكردەوەو ئەمیری بۆ بەشەكانى سوپا دانا و ئالآى دابەش كرد و لە دانانى كەسەكاندا پابەندى رێنماییەكانى خەلیفە بوو، هاوكات رێنمایەكانى موثهنناى وەرگرت كە پێش مردنى دەریبڕیبوون تا بگەن بە سەعد و سوود لەو ئەزموونە وەربگرێت.[14]
كاتێك سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص لە عێراق سەرقاڵی فتووحات بوو، عومەرى كوڕی خەططاب نامەى نارد بۆ ئەبووعوبەیدە لە شام و فەرمانى پێكرد سەربازەكانى بنێرێت بۆ عێراق بۆ پشتیوانى سەعد، ئەویش سەربازەكانى نارد و هاشمی كوڕی عوتبەى كرد بە ئەمیریان.[15]
سەعد چوو بۆ ناوچەی قادسیە، لەوێ بوو كە نامەى خەلیفەى پێگەیشت و موژدەى ئەوەى پێدا پێی وایە ئەگەر هێرش ببەنە سەر دوژمن سەركەوتوو دەبن، هەروەها رێنمایی كرد وریاى هەڵەو ناپاكى بێت و نەهێڵێت بەهێزی دوژمن سامیان لەناوبەرێت.[16]
سەركردەى بەهێزی سەربازى فارسەكان كەسێك بوو بە ناوى رۆستەم.[17]
پاش ئەوەى رۆستەم سوپایەكى زۆری كۆكردەوەو بەرو رووى سەعد هات و نزیكبوویەوە، داواى گفتگۆی كرد لەگەڵ موسڵماناندا، سەعدیش نێردراوى خۆی نارد و لەو نێوەندەدا وتوێژ زۆر كرا، بەڵام ئەنجامى نەبوو، ئەوەبوو جەنگ روویدا و جەنگێكی زۆر سەخت بوو، تیایدا موسڵمانان سەركەوتن.[18]
خوێنەری ئازیز ئەگەر لێرەدا باسی وردەكارى فتووحاتەكانىسەعد و جەنگى قادسیە بكەین، پێویستی بە نووسینێكی زۆر و سەربەخۆ هەیە، بۆیە بە كورتى لێرەدا بڕیومانەتەوە، ئەوەى وردەكارى زیاترى دەوێت لەو بارەوە با كتێبەكانى تایبەت بە فتووحات یان نووسینەكانى تایبەت بە سەردەمى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططاب بخوێنێتەوە.
هەروەها كاتێك خەڵكی ناوچەی حیرە هەمدى هەڵگەڕانەوەو بێباوەڕ بوون، سەعد ئەو شوێنەى فەتح كردەوە.[19]
دواتر هێرشەكانى بۆ هیت و قرقیسیاو چەند ناوەی تر بەردەوام بون.[20]
ئینجا خەلیفە لە ساڵی نۆزدەى كۆچیدا داواى لێكرد ئەگەر فتووحاتى عێراق و شام تەواو بوو، با بكەوێتە فتووحاتى ناوچەی جزیرە.[21]
سەعد لەلایەن خەلیفە عومەرى كوڕی خەططابەوە كرابوو بە والى كووفە، دەوترێت سەعد بناغەدانەرى كووفە بووەو كردوویەتى بە شار،[22] بەڵام لە ساڵی بیستى كۆچیدا خەلیفە سەعدى لە والیەتى كووفە لابرد.[23]
جارێك خەڵكێ لە كووفە سكالایان لەسەر سەعد هەبوو و وتیان نازانێت جوان نوێژ بكات سەعدیش وتى من بەوجۆرە نوێژیان بۆ دەكەم كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیكرد، عومەر نێردراوى نارد تا وردەكارى وەربگرێت، لە هەر كوێی كووفە هەواڵیان دەپرسی دانى خێریان بە سەعددا دەنا، تا چوونە مزگەوتێ بەنى عەبس، لەوێ كابرایەك نارەزایی دەربڕی و وتى مادەم سوێندتان دام دەى با بزانن نە دادپەروەرە و نە بە دروستى دەستكەوت و مووچە دابەش دەكات و نە گەڕانى نهێنی هەیە، سەعد كە ئەوەی بیست وتى خوایە ئەگەر درۆ دەكات چاوى كوێر بكەو تەمەنى درێژ بكە تا دەكەوێتە ناو فیتنەوە، ئەوەبوو كابرا تەمەنى كرد و ئەو شتانەى تووش بوو، عەبدولمەلیك دەڵێت كابرام بینی هەواڵیم پرسی، وتى نزاكەى سەعدم لێ گیرا بووە.[24]
عومەر بڕیاری دا وردەكارى دارایی والیەكانى بزانێت، بۆیە نامەى نارد بۆیان تا هەموویان رێژەی سامانى خۆیان بنووسن، نامەی نارد بۆ سەعدیش، كە سەعد رێژەی سامانەكەى خۆی نووسی، عومەر سامانەكەى كرد بە دوو بەشەوە، بەشێكی بۆ هێشتەوەو نیوەكەى تری خستە بەیتولمالەوە.[25]
بەهۆی سكالآى خەڵكەوە سەعد لە ساڵی بیست و یەكى كۆچیدا لەلایەن خەلیفە عومەرى كوڕی خەططابەوە لە ئەمیرایەتى كووفە لابرا.[26]
بەڵام ئەو لابردنەى سەعد لەلایەن عومەرەوە لەبەر كەمتەرخەمى سەعد نەبوو، وەك عومەر خۆی دەڵێت من سەعدم لەبەر لاوازى یان ناپاكبوونى لانەبردووە، هەر بۆیە دەبینین عومەر پێش شەهیدبوونى شەش كەس كاندید دەكات بۆ خیلافەت، یەكێكیان سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصە.[27]
گیرابوونى نزاى سەعد لاى هەموان روون بوو، بۆیە هەموان دەترسان لە نزاكانى سەعد، سەعد كەنیزەكێكی هەبوو جلێكی تازەى پۆشیبوو، رەشەبا هات و جلەكانى كەنیزەكەكەى بەزر كردەوەو جەستەى دەركەوت، عومەرى كوڕی خەتتاب كە بینی بە گۆچانەكەى دەستی داى لە كەنیزەكەكە، سەعد هات تا رێ لە عومەر بگرێت كەچی عومەر بە گۆچانەكەى داى لە سەعدیش، سەعد كەوتە نزاكردن لە عومەر، عومەر خێرا گۆچانەكەى دەستى دایە دەست سەعد و وتى تۆڵەی خۆت بكەرەوە، سەعدیش لێی خۆش بوو.[28]
كاتێك عومەر كوڕی خەططاب بریندار كرا و لە دواڕۆژەكانى ژیانیدا بوو، ویستی پاش خۆی خەلیفە دابنرێت، بۆیە شەش كەسی دیارى كرد تا یەكێك لە خۆیان هەڵبژێرن بۆ خیلافەت، یەكێك لەو شەش كەسە بریتی بوو لە سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص.[29]
لە ژیانى عوثمانى كوڕی عەففاندا شێوازى هەڵبژاردنەكەمان باسكردووە.
[1] - سنن أبي داود، الرقم 4052، صحيح ابن حبان، الرقم 7103، سنن الترمذي، الرقم 3767، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7921، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 1567، المعجم الأاوسط للطبراني، الرقم 7355، صححه شعيب الارناؤوط، كما صححه الألباني في صحيح و ضعيغ سنن أبي داود، الرقم 4649.
[2] - صحيح ابن حبان، الرقم 7103 واللفظ له، سنن أبي داود، الرقم 4052، صححه شعيب الأرناؤوط، صححه الالباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 7454.
[3] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 6886، ضعفه شعيب الأرناؤوط.
[4] - صحيح مسلم، الرقم 4531 و اللفظ له، صحيح البخاري، الرقم 2750.
[5] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 6127، صححه الذهبي في التلخيص.
[6] - صحيح البخاري، الرقم 27.
[7] - صحيح البخاري، الرقم 1247.
[8] - صحيح البخاري، الرقم 5342، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 7256.
[9] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 311.
[10] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 1406، مسند ابي يعلى الموصلي، الرقم 741، حسنه شعيب الارناؤوط.
[11] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 115.
[12] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 300.
[13] - الكامل في التأريخ، ج2، ص302.
[14] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 301.
[15] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 279.
[16] - الكامل في التأريخ، ج2، ص303.
[17] - الكامل في التأريخ، ج2، ص306.
[18] - الكامل في التأريخ، ج2، ص307-325.
[19] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 244.
[20] - الكامل في التأريخ، ج2، ص339.
[21] - الكامل في التأريخ، ج2، ص378.
[22] - الكامل في التأريخ، ج2، ص337-338.
[23] - الكامل في التأريخ، ج2، ص 409.
[24] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 113.
[25] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 307.
[26] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 118.
[27] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 118.
[28] - سر أعلام النبلاء، ج1، ص 114.
[29] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 118.