ناوى صوهەیبی كوڕی سینانى كوڕی مالیكى نەمەریە، دایكی ناوى سەلماى كچی قەعیدە، كونیەكەى ئەبوویەحیایەو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەو كونیەی لێنا.[1]
صوهەیب كەسێكی سووری بالآ مامناوەند بوو، قژی زۆر بوو و خەنەشی بەكاردەهێنا.[2]
ژنەكەى ناوى رەيطهى كچی ئەبی ئومەییەیە كە ئەویش یەكێكە لە هاوەڵانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[3]
خۆی لە بنەڕەتدا رۆمی نیە، بەڵام پێی وتراوە رۆمی، لەبەرئەوەى منداڵ بوو كە رۆمیەكان گرتیان و بردیان، ئەگەرنا باوكى و مامیشی كاربەدەستی كیسراى فارسەكان بوون و ماڵیان لە موصڵ بوو لە لاى دیجلەوە،یان دەوترێت ماڵیان لە خاكى جزیرە بوو لەلاى فوڕات، رۆمەكان دایان بەسەر ئەو شوێنەدا و صوهەیبی منداڵیان برد، ئیتر صوهەیب لە رۆم گەورە بوو و دەستاودەست فرۆشرا تا هێنایانە مەككە، لەوێ عەبدوڵاى كوڕی جودعان صوهەیبی كڕى و دواتر ئازادى كرد، صوهەیب لەوێ لاى عەبدوڵا مایەوە تا ئەو كاتەى عەبدوڵا وەفاتى كرد، رایەكیش دەڵێت صوهەیب لاى رۆمیەكان بوو، كە گەورە بوو رایكرد و هاتە مەككەو لەوێ لەگەڵ عەبدوڵا هاوپەیمانى بەست و لاى مایەوە تا مرد.[4]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پەیامى بۆ هات و بوو بە پێغەمبەر، صوهەیب موسڵمان بوو، موسڵمانبوونى صوهەیب و عەممار لە یەك رۆژدا بوو، لە پێش ئەوانەوە نزیكەی سی و ئەوەندە كەس موسڵمان بووبوون، ئەوكات بانگەواز چووبوویە ماڵی ئەرقەمەوە.[5]
صوهەیب یەكێك بوو لەو حەوت كەسە یەكەمەى كە لە مەككە ئیمانى خۆیان ئاشكراكرد، ئەوانیش بریتی بوون لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وئەبووبەكر و بیلال و صوهەیب و خەبباب و عەممار و سومەییە.[6]
صوهەیب لە مەككە كەسێكی بێ پشت و پەنا بوو، بۆیە لەلایەن بێباوەڕانەوە زۆر ئازار دەدرا، تا دواهەمین كەسیش ئینجا كۆچی كرد بۆ مەدینە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) كۆچی كرد ئینجا صوهەیب كۆچی كرد، كۆچەكەشی لە نیوەی رەبیعولئەووەلدا بوو.[7]
لە مەككەدا جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ بڕێك لە هاوەڵانى دانیشتبوو كە خەببابیشیان تێدا بوو، ئەو هاوەڵانەش لە كەسە لاواز و بێكەسەكان بوون، ئەقرەعى كوڕی حابیس لە گەڵ عویەینە تێپەڕ دەبوون، سەیریان كرد پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ عەممار و صوهەیب و بیلال و خەبباب و چەند موسڵمانێكى ترى لاوازدا دانیشتووە، ئەوانیش گاڵتەیان پێكرد و دەیانوت كە وەفدى عەرەب دێن شەرم دەكەین بمانبینن لەگەڵ ئەوانەدا دانیشتبیت، ئەگەر هاتین بۆ لات تۆ ئەوانە دەركە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) رازى بوو، ئەوانیش وتیان دەى بەڵێنێكمان بۆ بنووسە، ئەویش ویستى بینووسێت و عەلى كوڕی ئەبوو تالیبی بانگ كرد تا بینووسێت، ئەوەبوو جبریل هات و ئەم ئایەتەى خواى بۆ هێنا (ولا تطرد الذين يدعون ربهم بالغداة والعشي يريدون وجهه ما عليك من حسابهم من شئ وما من حسابك علبهم من شئ فتطردهم فتكون من الظالمين وكذلك فتنا بعضهم ببعض ليقولوا أهؤلاء من الله عليهم من بيننا أليس الله بأعلم بالشاكرين)، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) وەرەقەكەى فڕێ داو ئەو هاوەڵانەى بانگ كردەوەو پێی فەرموون (سلام علیكم)، ئەوانیش لێی نزیك بوونەوە.[8]
كاتێك صوهەیب كۆچی كرد بۆ مەدینە، قوڕەیشیەكان كەوتنە شوێنی و رێیان پێگرت، ئەویش كەوانەكەى گرتەدەستی و وتى ئێوە دەزانن من لە تیرهاوێژیدا لە هەمووتان بەهێزترم، بەخوا تا خۆتان دەگەیەننە لام هەموو ئەم تیرانەم تێدا تەواو كردون، دواتریش تا دەستم مابێت بەم شمشێرەى دەستم لەگەڵتان دەجەنگم، ئەگەر سامانەكەى منتان دەوێت، پێتان دەڵێم لە كوێیە، ئەوانیش وتیان دەی سامان و باخەكەت بدە بە ئێمە ئیتر وازت لێدێنین، صوهەیب بەڵێنی لێ وەرگرتن، ئینجا پێی وتن سامانەكەى لەكوێیەو خۆی چوو خۆی گەیاند بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە صوهەیبی بینی فەرمووى (مامەڵەكەت بردەوە ئەی ئەبوویەحیا)، ئەوەبوو خواى گەورە ئایەتى دابەزاندە خوارەوە(ومن الناس من يشري نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤوف بالعباد).[9]
لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە قوڕەیشیەكان رێیان پێگرت و وتیان تۆ بە هەژارى و دەست بەتاڵی هاتیت بۆ لاى ئێمەو لاى ئێمە سامانت دەستكەوت و گەیشتیت بەو هەموو شتە، ئێستاش دەتەوێت خۆت و سامانت ببەیت، بەخوا شتی وانابێت، صوهەیب وتی ئەگەر سامانەكەم بدەم بە ئێوە واز دێنن؟ وتیان بەڵێ، وتى دەى شایەت بن ئەوە سامانەكەم بۆ ئەوانە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە ئەوەى بیستەوە فەرمووى صوهەیب بردیەوە، صوهەیب بردیەوە.[10]
صوهەیب كە هاتە مەدینە، لاى سەعدى كوڕی خەيثهمە دابەزى، چونكە هەموو بێهاوسەرەكان لەوێ دەمانەوە.[11]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانانەوە، برایەتى خستە نێوان صوهەیب و حارثى كوڕی صیممەوە.[12]
صوهەیب لە غەزاى بەدرو ئوحود و خەندەق و هەموو غەزاكانى تردا بەشدارى كرد.[13]
ئەنەس دەڵێت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (پێشكەوتوان چوارن، من پێشكەوتووى عەرەبم، سەلمان پێشكەوتووى فارسە، بیلال پێشكەوتووى حەبەشەیە، صوهەیب پێشكەوتووى رۆمە).[14]
جارێك صوهەیب چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە لەگەڵ چەند هاوەڵێكی تر دانیشتبوون و خورمایان دەخوارد، صوهەیبیش چاوئێشەی هەبوو، چوو دەستی كرد بە خورما خواردن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى تۆ چاوئێشەتە و خورماش دەخۆیت؟ صوهەیبیش وتى بەو لایەم دەیخۆم كە چاوى ئەو لایەم ساغەو ئازارى نیە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەستی كرد بە پێكەنین تا دانەكانى پێشەوەى دەركەوتن.[15]
جارێك ئەبووسوفیان داى بەلاى سەلمانى فارسی و بیلال و صوهەیب و چەند كەسێكی تردا، ئەوانیش تانەیان لێدا، ئەبووبەكر وتى ئەوە پیاوماقوڵی قوڕەیشە، واى پێ دەڵێن؟! دواتر ئەبووبەكر هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەسەرهاتەكەى بۆ گێڕایەوە، ئەویش فەرمووى (ئەی ئەبووبەكر لەوانەیە تووڕەت كردبن، ئەگەر ئەوانت تووڕە كردبێت ئەوە پەروەردگارتت تووڕە كردووە)، خێرا ئەبووبەكر چوویەوە بۆ لایان و وتى برا ئازیزەكانم ئەرێ ئێوەم تووڕە نەكرد؟ ئەوانیش وتیان نا ئەی ئەبووبەكر خوا لێت خۆش بێت.[16]
صوهەیب چەندین فەرموودەى لە پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە، لەوانە دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (عجبا لأمر المؤمن، إن أمره كله خير، وليس ذاك لأحد إلا للمؤمن ، إن أصابته سراء شكر فكان خيرا له ، وإن أصابته ضراء صبر فكان خيرا له)،[17] (بارى باوەڕدار جێی سەرسوڕمانە، هەموو بارى خێرەو ئەوەش تەنها بۆ باوەڕدار وایە، ئەگەر لەخۆشیدا بێت و سوپاسگوزار بێت خێرە بۆی، ئەگەریش نارەحەتى تووش بێت و خۆڕاگر بێت، ئەوە خێرە بۆی).
هەروەها صوهەیب دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (إذا دخل أهل الجنة الجنة، قال يقول الله تبارك وتعالى: تريدون شيئا أزيدكم؟ فيقولون ألم تبيض وجوهنا؟ ألم تدخلنا الجنة، وتنجنا من النار؟ قال فيكشف الحجاب، فما أعطوا شيئا أحب إليهم من النظر إلى ربهم عز وجل)،[18] (كە خەڵكی بەهەشت چوونە بەهەشت، خواى گەورە دەفەرموێت هیچتان دەوێت بۆتان زیاد بكەم؟ ئەوانیش دەڵێن مەگەر رووت سپی نەكردین؟ مەگەر ئێمەت نەخستە بەهەشت و لە دۆزەخ رزگارت نەكردین؟ ئینجا خوا پەردە لادەبات، ئیتر هیچ شتێك لایان هێندەى بینینی پەروەردگاریان لایان خۆشەویست نیە).
صوهەیب گیریەك لە زمانیدا هەبوو، زەیدی كوڕی ئەسلەم دەڵێت جارێك لەگەڵ عومەرى كوڕی خەططاب چووین بۆ باخێكی صوهەیب، ئەویش دەیوت یەناس یەناس، عومەر وتى ئەوە چیەتی؟ بۆچی خەڵكی بانگ دەكات؟ منیش وتم ئەوە خزەتكارێكی بانگ دەكات كە ناوى یوحەنەسە، بەڵام گیریەك لە زمانیدا هەیە، عومەر وتى ئەی صوهەیب لەبەر سێ شت نەبوایە كە هەتە نەدەهاتم بۆ لات، رەچەڵەكت عەرەبی و زمانت عەجەمى و كونیەكەشت ئەبوویەحیایە كە یەحیا ناوى پێغەمبەرێكە، زێدەڕەوی دەكەیت لە خەرجكردندا، صوهەیب وتى خەرجكردنم تەنها لە حەقدایە، كونیەكەشم پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی بەخشیم و هەرگیز وازى لێناهێنم، عەرەب بوونیشم ئەوەیە كە رۆم بە منداڵیم منیان برد و منیش زمانى ئەوانم وەرگرت.[19]
عومەر زۆر سەرسامى صوهەیب بوو و زۆر خۆشی دەویست، كاتێك بریندار كرا، داواى كرد تا خەلیفە دیارى دەكرێت ئەو سێ رۆژە ئەو بەرنوێژی بكات،[20] هەروەها داواى كرد صوهەیب نوێژ بكات لەسەر تەرمەكەى،[21] ئەوەبوو كە وەفاتى كرد صوهەیب نوێژی لەسەر كرد.[22]
كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب كۆچی دوایی كرد، هەریەك لە سەعید و عوثمانى كوڕی عەففان و صوهەیب و ئیبن عومەر دابەزینە ناو گۆڕەكەیەوە.[23]
دواجار صوهەیب لە مەدینەو لە ساڵی سی و هەشت یان دەوترێت سی و نۆی كۆچیدا وەفاتى كرد، دەوترێت لە كاتى وەفاتیدا تەمەنى حەفتاو سێ یان حەفتا ساڵ بوو و تەرمەكەى لە مەدینە ئەسپەردە كرا،[24] رایەكیش دەڵێت تەمەنى هەشتا و چوار ساڵان بوو.[25]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 449.
[2] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 226.
[3] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 659.
[4] - أسد الغابة، ج3، ص 38.
[5] - أسد الغابة، ج3، ص 39.
[6] - أسد الغابة، ج3، ص 40.
[7] - أسد الغابة، ج3، ص 39.
[8] - البداية والنهاية، ج6، ص57، حلية الأولياء، 1، ص147.
[9] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 3614.
[10] - صحيح ابن حبان، الرقم 7191، قال شعيب الارناؤوط رجاله ثقات رجال الشيخين.
[11] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 229.
[12] - أسد الغابة، ج3، ص 39.
[13] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 229.
[14] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 5208، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 7116، حذفه الذهبي من التلخيص لضعفه.
[15] - أسدالغابة، ج3، ص 40.
[16] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 540.
[17] - صحيح مسلم، الرقم 5428، صحيح ابن حبان، الرقم 2948، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 18545.
[18] - صحيح مسلم، الرقم 292.
[19] - أسد الغابة، ج3، ص 41.
[20] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 61.
[21] - أسد الغابة، ج3، ص 41.
[22] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 207.
[23] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 368.
[24] - أسد الغابة، ج3، ص 41.
[25] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 26.