چەند پێناسەیەکی سەرەتایی:

1. زاراوەناسی (علم المصطلح):
زانستێکە کە بەهۆى چەند بنەماو رێسایەکەوە حاڵەتی رشتە(السند) و تێکست (المتن) دەزانرێ، لەرووی وەرگرتن یان وەرنەگرتنەوە.
2. بابەتی ئەم زانستە:
 بریتییە لەباسکردنی سەنەدومەتن لەرووی وەرگرتن یان وەرنەگرتنەوه. 
3. بەرهەمەکه‌ی:
بریتییە لەجیاکردنەوەی فەرموودەی راست (الصحیح) و ناراست و ناساغ (السقیم) لەیەکتر.
4. فەرموودە(الحدیث): 
أ. لەرووی زمانەوه: بەمانای تازە دێت، وە بە پێچەوانەی قیاسەوە لەزمانی عەرەبدا جەمعه‌که‌ی (احادیث)ـه.
ب. لەرووی زاراوەوه: ئەوەیە کە بدرێتە پاڵ پێغەمبەره‌وه ‌(صلی الله علیه وسلم) لەگوفتار و کردارو پەسەند کراو و ئاوەلنا و (صفه‌) بۆى.
5. هەواڵ (الخبر): 
أ. لەرووی زمانەوە: بەمانای هەواڵ (النبأ) دێت، کەجەمعەکەی (أخبار)ـە. 
ب. لەرووی زاراوه: سێ گووتەی لەسەرە: 
1. (الخبر) هاوڕێکی (الحدیث)ـه: واتە لەرووی زاراوەوە ماناکەیان یەکێکه.
2. پێچەوانەی یەکترن: (الحدیث) ئەوەیە کە لە پێغەمبەرەوە(صلی الله علیه وسلم)هاتووه‌ و (خبر) ئەوەیە کە لە غەیری پێغەمبەرەوەیە(صلی الله علیه وسلم).
3. لە (حدیث) گشتی تره: واتە: (حدیث) ئەوەیە کە لە پێغەمبەرەوە (صلی الله علیه وسلم) هاتووه، و (خبر) ئەوەیە کە لە پێغەمبەریش (صلی الله علیه وسلم)و غەیری پێغەمبەریشەوە (صلی الله علیه وسلم) هاتووە.
6. رێچکە(الأثر) :
أ. لەڕووی زمانەوه: واتە پاشماوه‌ی شتێك .
ب. لەڕووی زاراوەوه: دووقسەی لەسەرە کە ئەمانەن: 
1. ئەوەیە کە هاوڕێکی (حدیث)ـه: واته، لەړووی زاراوەوە یەك مانایان هەیه.
2. پێچەوانەیەتی: ئەوەیە کە درابێتە پاڵ هاوەڵێ یان تابعی یەك لەگوفتار و کردار.
7. (الأسناد) : کەدوو مانای هەیه: 
أ. دانەپاڵی فەرمودە کە بۆ لای بێژەرەکەی .
ب. زنجیرەی ئەو پیاوانەی کە ئەو مەتنە دەگەیەنن جا به‌م مانایە هاوڕێکی (سند)ـه‌.
8. رشتە(السند) :
أ. لەرووی زمانەوه: بەمانای پشت پێ بەستراو (المعتمد) دێت، هەر لەبەر ئەوەش وا ناونراوه، چونکە فەرمودەکە پشتی پێدەبەسترى و ئیعتیمادی دەخرێتەسەر .
ب. لەرووی زاراوەوه: زنجیرەی ئەو پیاوانەیە کە مەتنەکە دەگەیەنن.
9. تێکست (المتن): 
أ. لەرووی زمانەوه: ئەو شتەیه، کە دەرکەوێت و بەرزبێتەوە لە زەوی.
ب. لەرووی زاراوەوه: ئەوەیە کە جگە لە سەنەدەکه، دەمێنێتەوە.
10. (المسند): بە فەتحه‌ی نونەکه:
أ. لەرووی زمانەوه: ئیسمی مەفعوله، بەمانای (أسند الشئ الیه) واتە درایە پاڵی دێت.
ب: لەڕووی زاراوه: سێ مانای هەیە: 
1. هەموو ئەو كتێبانەیه ‌کە تیایدا ڕیوایەتی هەموو هاوەڵێك بەگوێرەی خۆی کۆکرابێتەوه.
2. بەفەرموودەی مەرفوع و رشتە پەیوەست (متصل السند) دەوترێ .
3. مەبەست پێی (السند)ـه، کە به‌م واتایەبێت مەسدەرێکی میمییە.
11. (المسند) بەکەسره‌ی نونەکه:
ئەوەیە کە فەرموودە ریوایەت دەکات بەسەنەدەکەی خۆی ئیتر ئایا ئەوەی کە له‌لایه‌تی زانایە پێی یان تەنها ڕیوایەتەو هیچی تر.
12. فەرموودەناس (المحدث)
ئەیەوەیە کەسەرقالە بەزانستی فەرموودەوه، لەرووی گێڕانەوە(روایه‌) و پێزانین (درایه‌)ـەوه، و ئاگای بەزۆری ریوایەتەکان و چۆنیەتی ڕاوییەکان هەبێت .
13. (الحافظ) دوو قسەی لەسەرە:
أ. لەلای زۆربه‌ی فەرمودەناسان هاومانای (محدث)ـه.
ب. وتراوە کە پلەی بەرزترە لە (محدث)، بەجۆرێك کە ئەوەی کە لە هەر (طبقة) ئاستێکدا، کەدەیزانێت زیاترە لەوه‌ی کە بێ ئاگایە لێی .
14. (الحاکم):
ئەوەیە کە زانستەکەی قاڵە بەسەر هەموو فەرمودەکاندا، بەجۆرێك کە هیچی لەدەست دەرنەچووە لێیان تەنها کەمێك نەبێت، ئەمەش لەسەر رای هەندێ لە ئەهلی عیلم .
بەناوبانگترینی کتێبەکانی فەرموودەناسی علوم الحدیث):
1. (المحدث الفاصل بین الراوی والواعی) :
(قاضی ابو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزی) دایناوه، کە لەساڵی (360ك)دا کۆچی دوایی کردووه، بەڵام سەرجەم باسەکانی (مصطلح)ـی، لەخۆ نەگرتووە هەر کەسێکیش کە سەرەتای کتێب دانانی بیت لە هەر بابەتێکا یان لەهەر زانستێکدا بەزۆری هەر وایە.
2. (معرفة علوم الحدیث):
(ابو عبداللە محمد بن عبداللە الحاكم النیسابوري) دایناوه، کە لەساڵی (405ك) کۆچی دوایی کردووه، به‌ڵام باسەکانی پوخت نەکردووه، وہ شێوازێکی رێکخستنی هونەری گونجاوی بەکارنەهێناوە.
3. (المستخرج على معرفة علوم الحدیث):
(ابو نعیم أحمد بن عبداللە الأصفهانی) دایناوه، کە لەساڵی (430ك) کۆچی دوایی كردووه‌.
لە رێساکانی ئەم زانستەدا ئەو شتانەی کە (حاکم) لەکتێبی (معرفة علوم الحدیث) دا لەدەستی داون، ئەم هێناونی بەڵام چەند شتێكیشی تەرك كردووه، كە بۆ کەسێ کە لە دوایەوە کاری لەسەر بكات دەتوانێ ئەو شتانەش بهێنێ.
4. (الكفایة في علم الروایة‌):
(أبوبكر أحمد بن علي بن ثابت الخطیب البغدادي)ـی دایناوە کە لەساڵی (463ك)ـی کۆچی دوایی کردووه، ئەم كتێبە پرە لە نوسینەوەی بابەتەکانی ئەم زانستە و رونكردنەوه‌ى رێساکانی ریوایەت، وە بەشکۆمەندترینی سەرچاوەکانی ئەم زانستە دادەنرێت.
5. (الجامع لأخلاق الراوي وأداب السامع):
ئەمیش (الخطیب البغدادث) دایناوه، کتێبێکە دەربارەی ئادابه‌کانی ریوایەت باس دەكات هەر وەك بەناوەکەیدا دیاره، کتێبێکە لەبواری خۆیدا تاکەو کرۆکەکەی زۆر گرنگه، مەگەر زۆر بەکەمی دەنا لەسەرجەم بابەتەکانی زانستی فەرمودەدا (الخطیب) کتیبی سەربەخۆی تیادا داناوە جا وایە، کە(الحافظ ابوبکر بن نقطة‌) دەلێت : هەر کەسێك کە ویژدانی هەبێت، دەزانێ کە فەرموودەناسەکانی دوای (الخطیب) هەموویان پێویستیاری کتیبەکانی ئەون .
6. (الألماع إلى معرفة أصول الرواية وتقييد السماع):
(القاضي عياض بن موسى اليحصبی) دایناوە کە لەساڵی (544ك)، کۆچی دوایی کردووە کە کتێبێکی گشتگیر نییە بۆ سەرجەم باسەکانی زانستی (مصطلح)، بەڵکو لەسەر ئەو شتانە کورت هەڵهێنراوه، کە پەیوەستن بەچۆنیەتی وەرگرتن و دانەوەی فەرمودەو ئەو بابەتانەی کە لەمانە دەبنەوە، بەڵام لەبابەتەکەی خۆیدا زۆر باشه، و لەرووی پیوەندی و رێکخستنیشەوە زۆر جوانە.
7. (ما لا يسع المحدث جهله) :
(ابو حفص عمر بن عبدالمجيد الميانجي) دایناوه، کە لەساڵی (580ك) کۆچی دوایی کردووه، کە جوزوەیەکی بچووكه، و سوودی گەورەو زۆری نییە.
8. (علوم الحدیث) :
(أبو عمرو عثمان بن عبدالرحمن)ـی، شارەزووری ناسراو بە (ابن الصلاح) دایناوه،
سالى (643 ك ) دا، کۆچی دوایی کردووە وە ئەم كتێبەی لەناو خەڵکدا بە(مقدمة ابن الصلاح) ناسراوه، و لە بەپیتترینی کتێبەکانی (مصطلح )ـه، کە دانەرەکەی تیایدا ئه‌و شتانەی کە جیاوازن له‌م بارەوه، لەکتێبەکانی (الخطیب)، و ئەوانەی پیش ئەو کۆیکردۆتەوە وە کتێبێکی پر لە سوودە بەڵام لەسەر شێوازێکی گونجاو رێکی نەخستووه، چونکە شت لەدوای شت وتویەتیەوە و یەکی خستووە وە لەگەڵ ئەمەشدا پاڵپشتێك بووە بۆ ئه‌و زانایانەی کە لە دوایەوە هاتوون، هەیە کورتیکردۆتەوه، هەیە رێکی خستووه، هەیه به‌رەنگاری بوتەوە و هەیە پالپشتی لێ کردووه.
9. (التقریب والتسییر لمعرفة سنن البشیر النذیر):
(محي الدین یحیى بن شرف النواوي) دایناوە کە لەساڵی (676ك) دا کۆچی دوایی کردووە وە ئەم كتێبەی کورت کردنەوەیە بۆ کتێبی (علوم الحدیث)ـی (ابن صلاح) وہ کتێبێکی باشە بەڵام جارجارە عیبارەتەکانی داخراو و ره‌قن .
10. (تدریب الراوي في شرح تقریب النواوي):
(جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطي) دایناوە کە لەساڵی (911 ك ) کۆچی دوایی کردووە کە شەرحی کتێبی (تقریب النواوي) یە هەر وەك لەناوەکەیەوە دیارە کە دانەرەکەی تیایدا سودێکی زۆری کۆکردۆتەوە.
11. (نظم الدرر في علم الأثر):
(زین الدین عبدالرحیم بن الحسین العراقي) دایناوه، کە لەساڵی (806ك) کوچی دوایی کردووە کە بەناوی (الفیة العراقي) ناسراوه، کە تیایدا (علوم الحدیث)ـی (ابن الصلاح)ـی هۆندۆتەوە وە شتی لەسەر زیاد کردووه، زۆر باشە و سوودمەنده، چەندەها شەرحی لەسەر کراوه، لەوانە دووشەرحی خودی دانەرەکەیەتی .
12. (فتح المغیث في شرح الفیة الحدیث): 
(محمد بن عبد الرحمن السخاوی) دایناوە کە لەساڵی (902ك) کوچی دوایی کردووه شەرحی کە لەسەر کتێبی (الفیة العراقي) کە لە فراوانترین و دەوڵەمەندترینی شەرحەکانی ئەلفیەیە
13. (نخبة الفكر في مصطلح أهل الأثر):
(الحافظ ابن حجر العسقلاني) دایناوە کە لەساڵی (852ك) کۆچی دوایی کردووە جوزوەیەکی بچوکە و زۆریش کورتە بەڵام لەسوودمەندترینی کورتیلەکانەو باشترینيانه ‌لەڕووی رێکخستنەوە تیایدا دانەرەکەی رێبازێکی لەرێکخستن و دابەشکاری داهێناوە کە لە پێشیەوە کەسی تر نه‌ی کردووە وە هەر دانەرەکەشی شەرحی کردووه، کەناوی ناوه‌
(نزهة النظر)هه‌ر وه‌ك هى تریش شه‌رحیان كردووە.
14. (المنظومة البيقونية‌):
(عمر بن محمد البیقوني) دایناوه، کەلەسالی (1080ك ) کوچی دوایی کردووە کە لەو کتێبە کورتانەیه، کە هۆندنەوەى بۆ كراوە کە لەسی و چوار دێر تێپەر ناكات وە بە کتێبە بەسوودە ناسراوەكان دادەنرێت، و چەندەها شەری لەسەرکراوە.
15. (قواعد التحدیث) :
(محمد جمال الدین القاسمي) دایناوه، کەلەسالی (1332ك) کوچی دوایی کردووه، و كتێبێکی دارێژراو و نووسراوی بەسووده.

ئامادەکردنی: ستافی زانستی ماڵپەڕی ئیبن صەلاحی شارەزوور