ناوى ئەسمائی ئەسمائی كچی عەبدوڵاى كوڕی عوثمانى تەیمیە، باوكى بە ئەبووبەكری صدیق ناسراوەو موژدەپێدراوى بەهەشت و یەكەم خەلیفەى موسڵمانانە، خوشكی عائیشەی هاوسەری پێغەمبەرى خوایە (صلى الله عليه وسلم)، ئەم ئافرەتە زۆر زوو لە مەككە موسڵمان بوو، دەوترێت هەژدەهەم كەس بووە موسڵمان بووە، هاوسەری زوبەیری كوڕی عەووام بوو.[1]
ئەسما نزیكەی سیانزە ساڵ لە عائیشە گەورەتر بوو.[2]
واتە زوبەیر ئاوزاواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، لەگەڵ ئەم ژنەى كۆچی كرد بۆ مەدینەو لەوێ چەند منداڵێكی بوو، عەبدوڵا، عوروە، مونذیر،[3] عاصم، موهاجیر، خەدیجەى گەورە، ئوممولحەسەن، عائیشە.[4]
رۆژێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرەو ماڵی ئەبووبەكر هات و كاتەكەى جیا بوو لە هاتنى رۆژانى تری، هاتە ژوورەوەو بە ئەبووبەكری فەرموو (ئەی ئەبووبەكر ئەوانەى لاتن بیانكەرە دەرەوە)، ئەبووبەكر وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوانە كەسانى تۆن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (مۆڵەتم پێدراوە) واتە بۆ كۆچكردن، ئەبووبەكریش وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بە باوكمەوە بەقوربانت بم یانى من هاودەمت دەبم؟ فەرمووى بەڵێ، ئەبووبەكر وتى دەى یەكێك لەو دوو سوارە بۆ تۆ، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بە پارە دەیبەم)، ئەوەبوو هەردوو سوارەكەیان چاك ئامادە كردن و ئەسمائیش پشتێنەكەى كرد بە دوو بەشەوە بۆ بەستنەوەى توێشووەكانیان،[5] لەبەرئەمە ناونرا بە خاوەن دووپشتێنەكە (ذات النطاقين).[6]
ئەسماءدەڵێت كاتێك باوكم كۆچی كرد بۆ مەدینە، چی سامانى هەبوو بردی، باپیریشم وتى ئەڵێی ئەبووبەكر چی سامانى هەیە بردوویەتى، منیش وتم نا شتێكی زۆری بۆ جێهێشتوین، ئەوەبوو بڕێ بەردم خستە كوپێكەوەو جلێكم دا بەسەریدا و دەستی باپیرمم گرت و خستمە سەر جلەكەو وتم ئەمەى بۆ جێهێشتوین، ئەویش وتى دەی ئەوەی جێهێشتبێت باشە، ئینجا ئەبووبجەهل لەگەڵ چەند كەسێك هات بۆ ماڵمان و وتى باوكت لەكوێیە؟ وتم بەخوا نازانم لەكوێیە؟ ئەبووجەهلیش زللەیەكی توندى لێدام، ئینجا چوون.[7]
بەپێی گێڕانەوەیەكی تر بێت كۆچی ئەسما و زوبەیر پێكەوە نەبووە هەرچەندە هەردووكیان كۆچیان كردووە بۆ مەدینە، عائیشە دەڵێت دواى ئەوەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كۆچی كرد بۆ مەدینە، زەیدی كوڕی حارثهى نارد بۆ لامان و ئەبوورافیعی مەولاشی لەگەڵدا نارد، دوو وشتر و پێنج سەد درهەمى پێدان تا بۆ كۆچەكە چی وشتریان پێویستە بیكڕن، ئەبووبەكریش عەبدوڵاى كوڕی ئورەيقيطى بە دوو یان سێ وشترەوە نارد و نامەیەكى نووسی بۆ عەبدوڵاى كوڕی ئەبووبەكر و فەرمانى پێدەكرد دایكی و من و ئەسمائی خوشكم بەودا بنێرێت بۆ مەدینە، ئەوەبوو كەوتنەڕێ، لەنیوەی رێدا زەید بە پارەكە سێ وشترى كڕی، دواتر هەموویان هاتنە مەككەو رێیان كەوتە طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا كە دەیویست خێزانى ئەبووبەكر ببات بۆ مەدینە، ئەوەبوو هەموومان كەوتینەڕێ، زەید و ئەبوورافیع فاطيمه و ئومموكلثوم و سەودەى كچی زەمعەیان هێنان، هەروەها زەید ئومموئەیمەن و ئوسامەى كوڕی زەیدی هێنا، عەبدوڵاى كوڕی ئەبووبەكریش دایكم و من و ئەسمائی هێنا، طهلحەش هاودەم بە ئێمە هات و هەموو پێكەوە كەوتینەڕێ تا گەیشتینە مەدینە، ئەو كات موسڵمانان خەریكی دروستكردنى مزگەوتى مەدینە بوون.[8]
عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر لە یەكەم ساڵی كۆچیدا لەدایكبوو و یەكەم مناڵی لەدایكبووى كۆچەران بوو پاش كۆچ بۆ مەدینە.[9]
ئەسمائى كچی ئەبووبەكر باسی سكپڕی خۆی بە عەبدوڵا و لەدایكبوونى عەبدوڵاوە دەكات و دەڵێت سكم هەبوو، كە گەیشتمە مەدینەو لە قوبائدا دابەزیم، لەوێ منداڵەكەم بوو، دواتر منداڵەكەم بردە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و خستمە كۆشی، ئەویش داواى خورمایەكى كرد و خورماكەى مژی و دواتر خستیە دەمى منداڵەكەوە، ئیتر یەكەم شت چوویە ناو سكی منداڵەكەمەوە، لیكی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، دواتر خورماكەى هێنا بە دەم و لێوی منداڵەكەدا،[10] جا موسڵمانان بە بیستنى هەواڵی لەدایكبوونى عەبدوڵا تەكبیریان دەكرد، چونكە جوولەكەكان دەیانوت جادوویان لێكردون تا موسڵمانان منداڵی كوڕیان نەبێت، كەچی بەوە خواى گەورە جوولەكەكانى بەدرۆ خستەوە.[11]
ئەسمائی كچی ئەبووبەكر دەڵێت سكم پڕ بوو بە خەدیجەوە، درواسێیەكى جوولەكەمان گۆشتى لێنابوو، تەواو بێزووم پێوە كرد و خۆم پێ رانەگیرا و چووم بۆ لاى ژنە جوولەكەكەو بە بیانووى هێنانى ئاگرەوە چووم بۆ لاى، وتم بەڵكو خۆی تۆزێكم بەش بدات، كە چوومە ئەوێ و بۆنم كرد و گۆشتەكەم بینی زیاتر حەزم لێكرد، ئەوەبوو ئاگرەكەم برد و ژنەكە بەشی نەدام، ئاگرەكەم كوژاندەوەو هەمدى چوومەوە بۆ ئاگرەكە، سێ جار وامكرد، كەچی هیچی بەش نەدام، منیش دانیشتم و دەستم كرد بە گریان و نزاكردن، مێردى ژنە جوولەكەكە هاتەوە ماڵەوەو بە ژنەكەى وت كەس نەهاتووە بۆ لات. ژنەكە وتى ئافرەتێكی عەرەب هات داواى ئاگرى كرد، كابراى جوولەكە وتى تا بەشی ئەو ژنە نەنێریت لێی ناخۆم، ئەوەبوو قاپێك گۆشتى بۆ ناردم، تا ئێستاش شتێكم نەخواردووە هێندەى ئەو خواردنە چێژی پێدابم.[12]
ئەسماءدەڵێت دایكم هات بۆ لام و هێشتا بێباوەرش بوو، منیش چووم تا فەرمان لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) وەربگرم و وتم ئەی پێغەبمەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دایكم هاتووە بۆ لام و داواى یارمەتیم لێدەكات ئایا لەگەڵی باش بم و یارمەتى بدەم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەڵێ.[13]
ئەسماءدەڵێت چووم بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەویش فەرمووى (لا توعي فيوعي الله عليك، ارضخي ما استطعت)،[14] (دەستت مەگرەوەو پیسكەیی مەنوێنە با خوا دەستت بەروودا نەگرێتەوە، چەندە دەتوانیت ببەخشە).
ئەسمائی كچی ئەبووبەكر دەڵێت لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چووین بۆ حەج تا گەیشتینە عەرج، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دابەزى و عائیشە لەكەنار پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) دانیشت، منیش لەپاڵ باوكمەوە دانیشتم، كۆڵ و توێشووى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر یەكێك بوو و بە خزمەتكارێكی ئەبووبەكر بوو، ئەبووبەكر دانیشت و چاوەڕێی ئەو خزمەتكارە بوو بگات، ئەوەبوو خزمەتكارەكە دەركەوت و وشترەكەى پێ نەبوو، ئەبووبەكر وتى كوا وشترەكەت؟ خزمەتكارەكە وتى دوێنێ شەو ونم كرد، ئەبووبەكر وتى یەك وشترت پێ بوو و ئەویشت ونكرد؟ ئیتر كەوتە لێدانى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بزەى دەكرد و دەیفەرموو (انظروا إلى هذا المحرم وما يصنع)،[15] (تەماشای ئەم ئیحرام بەستووە بكەن چی دەكات).
ئەسمائی كچی ئەبووبەكر لە سەردەمى خیلافەتى راشیدیندا هادەم بە زوبەیری مێردى بەشدارى جەنگى یەرمووكى كرد.[16]
دواتر زوبەیر ئەسمائی تەلآق داو ئەسمائیش لاى عەبدوڵاى كوڕی مایەوە، سەبارەت بە هۆكارى تەلآقەكەشی چەند شتێك هاتووە كە روون نیە كامیانە، گێڕانەوەیەك هاتووە دەڵێت عەبدوڵا وتوویەتى كەسی وەك من نابێت كەس بچێـە لاى دایكى، بۆیە زوبەیر تەلآقی داوە، گێڕانەوەیەكى تر دەڵێت لەبەرئەوەی ئەسماء تەمەنى زۆر بوو، گێڕانەوەیەكى تر دەڵێت لەبەرئەوەى جارێك زوبەیر داى لە ئەسماء و ئەویش قیژاندى، عەبدوڵاش چوو بەدەم دایكیەوە، زوبەیر پێی وت بێیتە ژوورەوە دایكت تەلآق دەدەم، بەڵام عەبدوڵا هەر چوویە ژوورەوە، بۆیە تەلآقی دا، بەڵام هیچكام لەوانە بەڵگەى رەوا نین.[17]
ئەسماءدواى خیلافەتى راشیدینیش ژیا و سەردەمى دەسەلآتى عەبدوڵاى كوڕی بینی و بە چاوى خۆی كوژرانى كوڕەكەشی بینی، لە ساڵی حەفتاو دووی كۆچیدا عەبدولمەلیك حەججاجى كوڕی یووسفی نارد بۆ گەمارۆى مەككە تا دەسەلآتەكەى ئیبن زوبەیر لەناوبەرێت، ئەمەش لەسەر داواى خودى حەججاج بوو،[18] حەججاج ماوەى پێنج مانگ و نیو گەمارۆی مەككەى دا، هاوكات بە مەنجەنیق كەوتە لێدانى مەككە و خەڵكێكی زۆرى كوشت، ئاو و خۆراكیشی لێ قەدەغە كردبوون، هەندێ لە بەردەكان بەر كەعبەش كەوتن، خەڵكەكە داوایان لە عەبدوڵا كرد لەگەڵیان رێكبكەوێت، بەڵام ئەو وتى بەخوا ئەوانە ئەگەر لەناو كەعبەشدا بتانگرن سەرتان دەبڕن، بۆیە هەرگیز داواى رێككەوتنیان لێ ناكەم، خەڵكەكە بەردەوام دەچوون بۆ لاى حەججاج و داواى پەنایان دەكرد و عەبدوڵایان جێدەهێشت تا ئەوەى حەمزەو خوبەیبی كوڕیشی جێیانهێشت، عەبدوڵا چوو بۆ لاى دایكی و سكالآى حاڵی خۆی كرد چۆن هەموو خەڵكەكە جێیانهێشت، دایكی هانیدا تا خۆڕاگر بێت چونكە ئەو نیازەكەى بۆ قیامەتە، عەبدوڵا بەو وتانەى دایكی دڵخۆش بوو و چوو بەرگریەكى گەورەى كرد، لەو كاتەشدا هێشتا بەردەوام بوو لە شەونوێژ كردن، دواجار خشتێك كەوتەخوار و بەر سەری كەوت و سەری خوێناوى كرد و خستیە زەوى، خێرا دەستەیەك هاتن و كوشتیان و تەرمەكەیان برد بۆ لاى حەججاج، دواى كوژرانى حەججاج شیوەن مەككەى داگرت، بەڵام زۆرو زمانى حەججاج بێدەنگى كردن.[19]
كاتێك عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر كوژرا، تەرمەكەى لەخاچ درا تا خەڵك بیبینێت، كە عەبدوڵاى كوڕی عومەر داى بە لاى تەرمەكەیدا، وەستا و وتى سەلامت لێ بێت ئەبووخوبەیب، سێ جار ئەوەى وتەوە، ئینجا وتى بەخوا من زۆر رێگریم لێكردیت لەمە، سێ جار ئەوەشی وتەوە، بەخوا هێندەى من تۆم ناسیبێت كەسێك بوویت نوێژ و رۆژووت زۆرزۆر بوو و پەیوەندى خزمایەتیشت زۆر بەهێز راگرتبوو، بەخوا ئوممەتێك تۆ خراپترینی بیت چاكترین ئوممەتە، پاشان عەبدوڵاى كوڕی عومەر چوو، ئینجا حەججاج ئەو هەڵوێستەى ئیبن عومەرى بیست، ناردى تەرمەكەى عەبدوڵا داگیرایە خوارەوەو فڕێ درایە ناو گۆڕستانى جوولەكەكان، دواتر حەججاج ناردى بە شوێن ئەسمائی كچی ئەبوبەكری دایكی عەبدوڵادا، ئەسماءئامادە نەبوو بچێت بۆ لاى، چەند جار نێردراوى نارد و ئەسمائیش نەچوو، حەججاج وتى دێیت یان كەسێك بنێرم بە پرچەكانت راكێشی ئێرەت بكات، ئەسمائیش هەر نەچوو و وتى بەخوا نایەم بۆ لات تا كەسێك نەنێریت كە بێت بە پرچەكانم راكێشم بكات، حەججاج خۆی چوو بۆ لاى ئەسما ْ، وتى بینیت چیم كرد بە دوژمنى خوا-مەبەستى عەبدوڵاى كوڕی بوو-؟ ئەسماء وتى بینیم دنیاى ئەو و قیامەتى خۆتت شێواند...پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (لەناو ثهقیفدا درۆزنێك و خوێنڕێژێك دەردەكەون) جا درۆزنەكەمان بینی، بۆ خوێنڕێژەكەش تەنها تۆ شك دەبەم، حەججاج كە ئەوەی بیست هەستا و ئیتر نەهاتەوە بۆ لاى ئەسما ْ..[20]
ئەسماءپاش ماوەیەكى زۆر كەم لە رووداوى كوژرانى عەبدوڵاى كوڕی وەفاتى كرد، دەوترێت بیست رۆژ دواى مەرگى عەبدوڵاى كوڕی مردووە. [21]
ذەهەبی دەڵێت مردنى ئەو كۆتایی هێنا بە چی هاوەڵی كۆچەرى هەیە چ لە پیاوان و چ لە ژنان، واتە ئەو كۆتا هاوەڵی كۆچەری بوو وەفاتى كرد.[22]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 486.
[2] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 288.
[3] - أسد الغابة، ج7، ص 12.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 100.
[5] - صحيح البخاري، الرقم 3714.
[6] - صحيح البخاري، الرقم 2838.
[7] - سير أعلام النبلاء، ج 2، ص 290.
[8] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 6755.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 90.
[10] - صحيح البخاري، الرقم 3717، صحيح مسلم، الرقم 4093، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 26336.
[11] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 230.
[12] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 605.
[13] - صحيح البخاري، الرقم 3027، صحيح مسلم، الرقم 1732، صحيح ابن حبان، الرقم 453.
[14] - صحيح البخاري، الرقم 1378.
[15] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 26314، صحيح ابن خزيمة، الرقم 2500، المستدرك على الصحيحين، الرقم 1606، سنن أبي داود، الرقم 1565، سنن ابن ماجة، الرقم 2930، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 8612، ضعفه شعيب الأرناؤوط، حسنه الألباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 1818.
[16] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 288.
[17] - أسد الغابة، ج7، ص 12.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 325.
[19] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 330-331.
[20] - صحيح مسلم، الرقم 4722، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 13649.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 487.
[22] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 296.