نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
تەوەرەى یەكەم: دادگاییكردنەكانى شام
پاش ئەوەى ئیبن تەیمیە بڕیارى گۆڕان و ئیجتهادى دا و توانى ڕۆڵێكى دیار ببینێت، ناو و ناوبانگێكى دەركرد، هەندێك لە فیقهناسان بەوە بێزاربوون و چەندێكى تریش ڕقیان لێهەڵگرت و هەوڵیاندا لە دژى كاربكەن، بۆ ئەمەش دەیانویست گومان لەسەر بیرووباوەڕەكەى دروستبكەن،[1] بەڵام بەختى ئیبن تەیمیە لە دیمەشقدا ئەوە بوو كە:
پاڵپشتى خوایی لەگەڵدا بوو و پەیوەندى خۆى لەگەڵ خوادا بەهێز دەكرد.[2]
كۆمەڵێك لە سەركردە و دەسەڵاتدارەكان بە چاوى ڕێزو گەورەییەوە سەیرى ئیبن تەیمیەیان دەكرد.[3]
جەماوەرێكى زۆر پاڵپشت و هەوادارى ئیبن تەیمیە بوون و مۆركێكى جەماوەرى پێوە دیاربوو.[4]
كۆمەلێك لە زانایان بە چاوى زاناو كەسی گەورە سەیرى ئیبن تەیمیەیان دەكرد و پشتگیری بوون.[5]
بەڵام ئەمە نەبوویە ڕێگرى هەوڵەكانى نەیارانى ئیبن تەیمیە تا ئەوەى لە شام و میصریشدا گومانیان لەسەر خۆى و بیروباوەڕەكەى درووستكردو سەرەتاكانى ژیانى دادگایى و بەندیخانەى ئیبن تەیمیە دەستیپێكرد.[6]
سەرەتا لە دیمەشقدا سێ كۆڕی دادگاییكردنى بۆ گیرا، بەڵام توانى لە هەر سێ دادگاییەكەیدا سەركەوتوو بێت و تۆمەتەكان بەرپەرچ بداتەوە.
ئەوەى وایدەكرد سەركردەكانى میصر بە چاوى گومان و خراپەوە بڕواننە ئیبن تەیمیە، ئەوەبوو كە ئەو لە شام دەژیا و لە سەركردەكانى میصر دووربوو، زانایانى میصریش لەبەر بوونى ناوبانگى ئیبن تەیمییە یان چەقبەستوویى مەزهەبی و هزرییان، هەوڵیاندا وەك كەسێكى خراپ نیشانى سەركردەكانى میصرى بدەن، ئەویش لەوێ نەبوو تا وەڵامى ئەو گومانانە بداتەوەو سەركردەكان بە زانست و دڵسۆزى خۆى ئاشنا بكات.[7]
لە كۆتاییەكانى سەردەمى مەلیك مەنصوور لاجین و لە ساڵی (698ك /1299ز) دا كۆمەڵێك لە فیقهناسان بڕیاریاندا ئیبن تەیمیە ببەنە دادگاى دادوەرى حەنەفى(جەلالەدین)ەوە، بەڵام ئیبن تەیمییە ئامادەیى نەبوو، ئەوانیش كەوتنە بانگەشەكردن لە ژدى، بەڵام یەكێك لە سەركردەكان پاڵپشتى ئیبن تەیمییەى كرد و بارەكەى هێوركردەوە،[8] دواتر ئیبن تەیمیە لەگەڵ ئیمامەدین دانیشت، پاش لێدوان لەسەر چەند بابەتێكى نووسینە بیروباوەڕییەكانى ئیبن تەیمیە و پرسیار و وەڵامدانەوە، دەركەوت كە لاى نەداوەو ئەو تۆمەتانەى بەرەوڕووى كراونەتەوە ڕاست نین.[9]
بەڵام بارەكە بەمەوە نەوەستاو نەیارەكانى وازیان نەهێنا هەتا لە ساڵى (705ك/1305ز) لە دیمەشق سێ كۆڕی دادگاییان بۆ گرت و هەوڵیاندا بە هەر پێناوێك بێت تاوانباری بكەن،[10] لە ڕۆژى دووشەممە 8ى ڕەجەبى ساڵی (705ك/1305ز) یەكەم كۆڕی دادگاییكردنى ئیبن تەیمییە گیرا،[11] تۆمەتەكەش لەسەر ئەو نووسینە بوو كە ئیبن تەیمیە لە ساڵی(704ك/1304ز) ناردبووى بۆ ئەبولفەتح نەصر و تیایدا ڕەخنەى لە ڕاكانى ئیبن عەرەبى و خراپى بیروباوەڕى و لە شەریعەت لادانى دەگرت، جگە لەوەى باسى لە بیروباوەڕو مەزهەبە لادەرەكانى ناو مەسیحیەتى دەكرد و سەبارەت بە حلول(ئاوێتە بوون و ئیتحاد) كە لە ناو مەسیحیەتدا یەعقوبى و نستوورى و ملكانى هەبوو و ئەمانەى لەگەڵ ڕافیزە و جوهەمیەو كۆمەڵێك لە سۆفیەكاندا بەراورد دەكرد.[12]
زاناو دادوەرەكان لەم دادگاییەدا ئامادەبوون و نوێنەرى سوڵتانیش لە دیمەشق لەو كۆڕەدا بوو، پاش پرسیاركردن لە بیروباوەڕو ئەو قسانەى بەرەو ڕووى كرانەوە، ئیبن تەیمییە وەڵامى دانەوەو ئەوەى خستەڕوو كە بیروباوەڕی ئەو لە قورئان و سوننەت و ئیجماعى پێشووى ئوممەتەوەیە و جگە لەوەش هەرچیەك وتراوە ڕاست نیە.[13]
هەموو بیڕووباوەڕی ئیبن تەیمییە لە لایەن كەمالەددینەوە خوێندرایەوەو مشتومڕى لەسەركرا، ئیبن تەیمیە بەرپەرچى ئەوەی دایەوە ئەمە تەنها ڕای ئەحمەدى كوڕی حەنبەل بێت، بەڵكو ڕای قورئان و سوننەتە، ئەمە واتاى ئەوەیە پەیوەست بە دەمارگیری مەزهەبی نیە.[14]
ئیبن تەیمیە وتى:"هەر قسەیەك هێناومە، ئامادەم سێ ساڵ مۆڵەت بە هەركەس بدەم، بزانێت لە ماوەى سێ سەدەى یەكەمى ئیسلامدا شتێك هەبوو لەگەڵ ئەمەدا نەگونجێت، من ئامادەم پەشیمان ببمەوە"،[15] ئەمەش كاریگەرییەگى زۆرترى لەسەر ئامادەبوان هەبوو و كۆڕی یەكەمى دادگاییەكە كۆتایی پێهات.[16]
دانیشتنى دووەم لە ڕۆژى هەینى (12ى ڕەجەب)ى هەمان ساڵدا بەسترا و چەندین زانا ئامادەبوون،[17] پاش پرسیاركردن لە ئیبن تەیمیەو گوێگرتن لە وەڵامەكانى، بڕیاریان دا زەمەلكانى بەبێ چاوپۆشى لێپێچینەوەى لەگەڵدا بكات، دواجار ڕەزامەندى لەسەر بیروباوەڕى واسطى ئیبن تەیمیە دەربڕى.[18]
سەفیەدین ڕەخنەى لە زاناكان گرت كە ئەوان لەسەر بنەمایەكى وا دادگایی ئیبن تەیمیە ناكەن و ئەوەى ئەو دەیڵێت ڕایەكى جیاوازە كە هاتووە و هەردوو ڕاكە دوو وتەى جیای ئەشعەرى بوون، ئێوە دەڵێن با تەئویلكردن هەبێت، ئەویش دەڵێت با نەبێت، هەردوو ڕاكە بۆ ئەشعەرى دەگەڕێنەوە.[19]
دواتر چەند زانایەكى حەنەفى هاتن بۆ لاى و وتیان ئەگەر بتوتایە ئەوە ڕای مەزهەبى ئەحمەدە ڕزگارت دەبوو، ئەویش وتى: "نا! سوێند بەخوا ئەمە بەس ڕاى ئەحمەدى كوڕى حەنبەل نیە، بەڵكو بیروباوەڕی پێشینەى ئوممەت و زانایانى فەرموودەیەو هەرچیم وتبێت ئایەت یان فەرموودە یان ڕایەكى ئیجماع (یەكدەنگ) ى پێشینەى لەسەرە"،[20] بەوجۆرە لە دادگایی دووەمیش ڕزگارى بوو، پاشان لە حەوتى شەعبانى هەمان ساڵ لە كۆشكى دەسەڵاتدا دادگایی سێیەمى بۆ گیرا و پاش قسەكردن لەسەر بیروباوەڕەكەى، هەموان لەسەر ڕاستى بیروباوەڕى یەكدەنگ بوون.[21]
بەڵام لە هەمان ساڵدا بە هاندانى زانایانێكى ناو میصر، سوڵتان لە پێنجى ڕەمەزاندا نامەیەكى بۆ دیمەشق نارد و داوای كرد ئیبن تەیمیە و دادوەر (ئیبن صەصرەی) بچن بۆ میصر،[22] والى داواى لە ئیبن تەیمیە كرد نەچێت بەڵـكو خۆى نامە بۆ سوڵتان دەنێرێت و مەسەلەكەى تێدەگەیەنێت، بەڵام ئەو بڕیاریدا بەرەو میصر بەڕێ بكەوێت،[23] دواجار ئیبن تەیمیە بەڕێكەوت و جەماوەرێكى زۆر چوون بۆ ماڵئاوایی لێكردنى و گریان خەڵكەكەى داگرت، ئەمەش ئاستى جەماوەریبوونى ئیبن تەیمیە نیشان دەدات.[24]
تەوەرەى دووەم: (دادگاییى كردنەكانى میصر)
پاش ئەوەى ئیبنولئەفرەمى والى شام سەرەتا ئامادە نەبوو ئیبن تەیمیە بنێرێت بۆ میصر، لەلایەن سوڵتانى میصرەوە هەڕەشەى لێكرا، بۆیە بۆ جارى دووەم ئامادەیی هەبوو،[25] بەڵام پێش ئامادەیى ئەو ئیبن تەیمیە خۆى بڕیاری دا بچێت.[26]
عەللامە نوەیری باس لە هۆكارى بانگكردنى ئیبن تەیمیە بۆ میصر دەكات و دەڵێت:"لەگەڵ شەمسەدینى كەنانى لە خوێندنگەى ناسریە پێكەوە بوین، لەو كاتەدا یەكێك لە خوێنكارەكان بە ناوى عەبدوڕەحمان عینوسى هات و كۆمەڵێك فەتواى ئیبن تەیمیەى پێ بوو، مەبەستى ئەو بەرامبەر بە ئیبن تەیمیە دڵسۆزى بوو نەوەك خراپە، كاتێك شەمسەدین فەتواكانى خوێندەوە لە هەندێكیان ناڕازى بوو و خێرا نیشانى دادوەرى دادوەران زەینەدینى مالیكى دا، ئەویش وتى پێویستە بیسەلمێنم كە ئەوە دەستنووسی خودى ئیبن تەیمیەیە، بەیانى كە كۆمەڵێك كەس شایەتى دەستنووسەكەیان دا، زەینەدین لەگەڵ سەركرەكان كۆبوویەوەو ناڕەزایى خۆى لەو فەتوایانە دەربڕی".[27]
لەو ماوەشدا پەیوەندى نێوان نەسری منبجى و جاشنگیر زۆر بەهێز بوو،[28] منبجیش نەیارێكى توندى ئیبن تەیمیە بوو، بۆیە كەوتە هاندانى زیاترى دادوەرى دادوەران زەینەدینى مالیكى، پاشان پەیوەندى بە سەركردەكانەوە كرد تا گەشتە لاى سوڵتان و واى نیشاندا ئەو ڕۆڵەى ئیبن تەیمیە دەیبینێت تەنها لە مەسەلە ئایینیەكەدا ناوەستێت، بەڵكو مەترسى بۆ دەسەڵاتى ئەویش دەبێت و هەمان ڕۆڵی ئیبن تۆمرت دەبینێت، بەمە جاشنگیر لە دەسەڵاتى خۆى ترساو حاڵی ئیبن تەیمیە بەرەو خراپتر چوو، لێرەوە دەردەكەوێت كە ڕۆڵی كاراى دژایەتى ئیبن تەیمیە لە نەسری منبجى و زەینەدینى مالیكیدا كۆدەبێتەوە.[29]
ئیبن تەیمیە لە دیمەشقەوە لە(12ى رەمەزانى705ك.) دا كەوتەڕێ[30]و لە ڕۆژى شەممە گەشتە شارى غەززەو لەوێ لە مزگەوتى گەورەیدا كۆڕێكى گەورەى گرت[31] و لە پێنج شەممە بیست ودووى ڕەمەزانى ساڵى(705ك/1305ز) دا گەشتە قاهیرە.[32]
دواى نوێژى هەینى دادوەران و گەورەبەرپرسان لە قەڵا كۆبوونەوە، ئیبن تەیمیە ویستى قسە بكات، بەڵام ڕێی پێ نەدراو لەبەرامبەردا ئیبن مەخلووفى مالیكى كەوتە ڕەخنە لێگرتنى، دادوەریش بە ئیبن تەیمیەى وت: تۆ چى دەڵێیت؟ ئەویش بە سوپاسی خوا دەستی پێكرد، یەكسەر قسەكەیان پێ بڕی و وتیان لە جێی وتار وەڵام بدەرەوە، ئەویش وتى: مەگەر كێ دادگایى من دەكات؟ وتیان: دادوەرى مالیكى، ئەویش وتى: چۆن دەكرێت كەسێكى نەیارم دادگاییم بكات؟! بەمە دادوەر تووڕە بوو و بەبێ گوێ لێگرتنى بڕیارى بەندكردنى خۆى و شەرەفەدین و زەینەدینى براى دەركرد،[33] شەرەفەدینى براى هاوارى بۆ لاى خوا بردو نزاى لێكردن، بەڵام ئیبن تەیمیە ئاماژەى بۆ كرد كە نزایان لێ نەكات.[34]
بۆ ماوەى چەند ڕۆژێك لە بورجدا بەندكراو دواتر لە شەوى چەژنى ڕەمەزاندا برا بۆ ئەو بەندیخانەى ناسرابوو بە (جب)*.[35]
لەگەڵ ئیبن تەیمیەدا شەرەفەدین و زەینەدینى براشى بەندكران،[36] ئیبن تەیمیە لە گلەییەكیدا لە بارەى بەندیخانەكەوە دەڵێت:"مەسیحیەكان لە بەندیخانەیەكى چاكدان، لە كاتێكدا هاوەڵ بۆ خوا دادەنێن و تیایدا كڵێسا دادەمەزرێنن، بریا بەندیخانەكەی ئێمەش لەوەى مەسیحییەكان بوایە، ئەوان ڕێزیان لێدەگیرێت و ئێمەش سووكایەتیمان پێدەكرێت، ئایا هەركەس بڕواى بە خواو ڕۆژى دوایی هەبێت دەڵێت پێغەمبەرى خوا فەرمانى بە شتى وا كردووە؟!"[37]
بارەكە بەمەوە نەوەستا و بڕیارى قەدەغەكردنى فەتواكانى ئیبن تەیمیەو لێدانى هەوادارانى دەرچوو،[38] دژایەتییەكى توندى حەنبەلییەكانى میصریش كرا.[39]
بەڵام گرتنى ئیبن تەیمیە دەنگیدایەوەو كاریگەرى دروستكرد، میر سەیفەدین سەلارى جێگیرى میصر بەوە ناڕەحەت بوو و لە شەوى جەژندا سێ دادوەرى مەزهەبەكانى شافیعى و مالیكى و حەنەفى و چەند زانایەكى فیقهناسی بانگكرد، لەوانە باجى و جوزەرى و نەمراوى تا بڕیارى ئازادكردنى ئیبن تەیمیە بدەن، بەڵام ئەوان مەرجیان دانا كە دەبێت ئیبن تەیمیە لە چەند بیروباوەڕێكى خۆى پاشگەز ببێتەوە، شەش جار چوون بۆ لاى، بەڵام ئەو ئامادە نەبوو مەرجەكەیان قبوڵ بكات، بۆیە لە بەندیخانە مایەوەو هەوڵەكەى میر سەلار سەری نەگرت.[40]
لە27ى ذیلحەججەى ساڵى (706ك/1306ز) دا شەرەفەدین و زەینەدینى برایانى ئیبن تەیمیە بران بۆ لاى سوڵتان سەلار و ئیبن مەخلوفى مالیكى هات، مشتومڕێكى درێژخایەن لە نێوانیاندا بەڕێوەچوو، تیایدا شەرەفەدین بە بەڵگەوە قسەى لەسەر چەند هەڵەیەكى ئیبن مەخلووف كرد.[41]
لە 28 ى هەمان مانگدا نامەیەكى ئیبن تەیمیە گەشتە دیمەشق و نامەكە گەشتە دەست والى دیمەشقیش، ئەویش نامەكەى خوێندەوەو دواتر بۆ خەڵكى باسكرد و كەوتە وەسفكردنى ئیبن تەیمیە.[42]
لە رۆژى هەینى لە 14ى سەفەردا بەدرەدین ئیبن جەماعى دادوەرى دادوەران لەگەڵ ئیبن تەیمیە دانیشت و قسەیەكى زۆر لە نێوانیاندا كرا و لە ئەنجامدا ئیبن تەیمیە ئامادە نەبوو لە بەندیخانە بچێتە دەرەوە.[43]
بۆ ڕۆژى هەینى دواتر لە(23ى ڕەبیعولئەوەل) دا میر حسامەدین مەهناى كوڕی عیسا هات بۆ بەندیخانە و سوێندى ئیبن تەیمیەى دا كە دەبێت بێتەدەر و بچن بۆ لاى سەلار، لەوێ فیقهناسان ئامادەبوون و كەوتنە مشتومڕ لەسەر چەند بابەتێك، لە ڕۆژى یەكشەممە سەلار بە دەقێكى سوڵتانى دادوەرەكانى بانگ كرد تا ئامادەبن، بەڵام هەریەكەیان بیانوویەكى هێنایەوە و هیچكام نەهاتن چونكە ترسان لەبەردەم زانست و وەڵامى ئیبن تەیمیەدا شكست بخۆن و بەوە شوێن پێیان لەق بێت، ئەویش گوێی لە پۆزشەكانیان گرت و بڕیارى ئازادكردنى ئیبن تەیمیەشى دەركرد،[44] داواشى لە ئیبن تەیمیە كرد تا لە میصر بمێنێتەوە و لەوێ وانە بڵێتەوە، ئەویش بە شێوەى كۆڕگرتن لە مزگەوت و لە خوێندنگەكانیشدا وەك خوێندنگەى سالحیە وانەى دەوتەوەو ناوى لەناو خەڵكدا بڵاوبوویەوە.[45]
پاش ئازادبوونى نامەیەكى بۆ شام نارد و هەڵوێستى خۆى سەبارەت بە نەیارانى دەربڕی و تیایدا وتى:"خواتان لێ ڕازى بێت، ئێوە دەزانن من حەز ناكەم هیچكام لە موسڵمانان ئازار بچێژن، چ جاى هاوڕێ و دەوروبەرەكانمان، من هیچ گلەیی و گازەندەیەكم لێیان نیە، بەڵكو بە ڕێز و گەورەییەوە سەیریان دەكەم، هەریەكەو بە پێى خۆی، هەركام لەوانەش یان ئیجتیهادى كردووە یان هەڵەى كردووە یان تاوانبارە، ئەگەر ئیجتهادەكەیەو پێكاویەتى، ئەوا پاداشتى هەیەو سوپاسیشی دەكرێت، ئەگەریش نەیپێكاوە ئەوە پاداشتى هەیەو لە نەپێكانى چاوپۆشى دەكرێت، ئەگەریش تاوانبارە بەڵكو خوا لە ئێمەو هەموو باوەڕداران خۆش بێت، حەز ناكەم هیچ كەس بەهۆی درۆكردن یان ستەم یان دوژمنكارى لە ڕوومدا زەلیل بكرێت، چونكە من گەردنى هەموو موسڵمانێكم ئازاد كردووە و خۆم چیم پێ خۆشە بۆ ئەوانیش پێم خۆشە، ئەوانەش درۆو ستەمیان لێكردوم، لەلایەن منەوە گەردنیان ئازاد بێت".[46]
هەروەها نامەیەكیشى بۆ دایكى نارد و تیایدا سۆزو خۆشەویستى خۆى بۆ دەربڕی، پاشان داوای كرد مۆڵەتى پێ بدات تا ماوەیەك لە میصر بمێنێتەوە و بانگەواز بۆ ئایینى خوا بكات.[47]
بەندكردنى دووەمى ئیبن تەیمیە لە میصر:
ئیبن تەیمیە پاش ئەوەى لە بەندیخانەى یەكەمى ئازادكراو مۆڵەتى وانەوتنەوەى پێدرا، كەوتە خستنە ڕووى بیروڕاكانى خۆی و بۆ ماوەى شەش مانگ لە وانەوتنەوەدا بەردەوام بوو.[48]
یەكێك لەو لایەنانەى ئیبن تەیمیە زۆر ئیشى لەسەر دەكرد، بریتی بوو لە هێرشبردنە سەر لادانەكانى سۆفیگەرایى وەك بیروباوەڕی وەحدەتولوجودو ئیتیحادو ئاوێتەبوون (حلول) كە بە شێوەیەكى فراوان لە میصردا بڵاوبووبوویەوە، بە تایبەتى كاریگەرى ئیبن فارضى شاعیری سۆفى میصرى دیار بوو، بۆیە ئیبن تەیمیە لە دژیان وەستا، لەمەشدا هێرشى زیاترى بۆ سەر ئیبن عەرەبى بوو.[49]
سۆفیەكان ئەمەیان پێ قبوڵ نەكرا و بە كۆمەڵ هاتن بۆ لاى سوڵتان، ئەویش فەرمانى دەركرد تا دانیشتنێك بۆ ئیبن تەیمیە ببەستن.[50]
لە ڕۆژى سێشەممە و لە دەرۆژى یەكەمى مانگى شەوالى ساڵی (707ك/1308ز) دا دانیشتنێكى بۆ بەسترا،[51] ئینجا بڕیاردرا بینێرن بۆ شام هەتا ئیبن عەتاى نووسەرى كتێبى (الحكم) و نوێنەرى سۆفیەكان بوو سكاڵای بردە لاى سەركردەكان.[52]
كۆتا بڕیار ئەوەبوو كە دەبێت ئیبن تەیمیە بچێت بۆ دیمەشق یان بەچەند مەرجێك لە ئەسكەندەریە بێت یان بەندیخانە هەڵبژێرێت، ئەویش بەندیخانەى هەڵبژارد، بەڵام دەوروبەرەكەى تكایان لێكرد بچێت بۆ دیمەشق، ئەویش تكاكەى وەرگرتن و لە 11ى شەوالی(707ك/1308ز) دا بەرەو دیمەشق كەوتەڕێ،[53] بەڵام لە هەمان ڕۆژدا گەڕێندرایەوە بۆ میصر و برا بۆ بەندیخانە،[54] ئەمجارەیان مۆڵەتى پێدرا تا كەسێك لە گەڵیدا بێت و خزمەتى بكات،[55] دووبارە لەگەڵیشیدا زەینەدینى براى بەندكرا، ئەویش دەرفەتى پێ درا كەسێكی لەگەڵدا بێت تا خزمەتى بكات.[56]
جەماوەر و زانایان و كەسایەتیە دیارەكان سەردانى ئیبن تەیمیەیان دەكردو ڕق وكینەیان بەرامبەرى نەدەما،[57] ئەویش لە وتنى بیروڕاى خۆى ترس و دوودڵی نەبوو، بۆیە جارێكیتر لە خوێندنگەى صالحیە دلنیشتنى بۆ كرا و گەڕایەوە بۆ وانەوتنەوەى خۆى.[58]
لەكاتى بەندبوونەكەیدا شەمسەدین دبهاتى هات تا نێوانى لەگەڵ منبجیدا چاك بكاتەوە، چەند مەرجێكى بۆ هەردوولا دانا، سەرەتا هەردوو لا ئامادەییان دەربڕی، بەڵام دواتر كە ئیبن تەیمیە ئیمزای كرد، منبجى خۆی دوورگرت و ئامادە نەبوو، بۆیە دباهى ڕاستیەكەى بۆ دەركەوت و بە ڕقەوە منبجى بەجێهێشت.[59]
پاشان ئیبن تەیمیە دوورخرایەوە بۆ ئەسكەندەریە، ئەمەش لە كۆتا ڕۆژى مانگى سەفەرى ساڵی (709ك/1310ز) دا بوو،[60] لەوێ لە بورجێكى فراوان و پاك وخاوێندا بوو، دوو پەنجەرەى هەبوو كە یەكێكیان ڕووبەڕووى دەریاو ئەوی تریش ڕوو بە شار بوو، لەو ماوەیەدا خەڵكى سەردانیان دەكرد.[61]
هەر لەو ماوەیەدا هەواڵ بڵاوبوویەوە كە ئیبن تەیمیەیان كوشتووە، ئەم هەواڵە پاش دوانزە ڕۆژ گەیشتە شام و خەڵكى دڵتەنگ بوون.[62]
تەدمووریەكان* هەوڵى زۆریان دا تا ئیبن تەیمیە ئازاد بكەن، بەڵام هەوڵەكەیان سەری نەگرت، چونكە پیاوانى دەوڵەت بە وتەكانى ئیبن تەیمیە ڕازی نەبوون، ئەویش كە داواكانى دەسەڵاتدارانى لە دەمى تەدموریەكانەوە بیست، توڕەبوو و سوێندى خوارد كە دەوڵەتەكەى جاشنگیر دەڕووخێت، وتیشى:"كوژرانم شەهیدیەو دوورخستنەوەم كۆچكردنەو ئەگەر دوورم خەنەوە بۆ قوبرسیش من بانگەوازى خەڵكەكەى بۆ لاى خوا دەكەم و ئەوانیش دێن بە دەممەوە، ئەگەریش بمگرن بەندیخانە نشینگەمە".[63]
سوڵتان ناسر توانى لە جەژنى ڕەمەزانى ساڵی(709ك1310ز) دا بێتە میصرو جاشنگیر لاببات، ئەمەش جارى سێیەمى وەرگرتنى دەسەڵاتى بوو.[64]
خێرا ئیبن تەیمیەى لە ئەسكەندەریەوە گەڕاندەوە، بۆ ئەمەش دواى دوو ڕۆژ لە دەسەڵات وەرگرتنى، خۆى چوو بۆ لاى ئیبن تەیمیە و دەستیانكردە ملى یەكتر و ماوەیەك پێكەوە قسەیان كرد و دووبارە خەڵكى لە دەورى ئیبن تەیمییە كۆبوونەوە،[65] سوڵتان داوای كرد نەیارەكانى ئیبن تەیمیە بكوژێت، بەڵام ئیبن تەیمیە ڕازی نەبوو،[66] ئەوكات ئیبن مەخلووف وتى:"ئێمە دژى ئیبن تەیمییە كارمان كرد، بەڵام ئەو تۆڵەى نەسەندەوە".[67]
تەوەرەى سێیەم:
(بەندكردنى ئیبن تەیمیە لە دیمەشق)
لەو ماوەیەدا حاڵی خەڵكى شام باش نەبوو، بەتایبەت یەكێك لە سەركردەكان بەناوى (سەیفەدین كرای) ستەمى زۆرى لە خەڵك دەكرد، ئیبن تەیمیە كە ئەمەی بیست، چوویە لاى سوڵتان و داواى لێكرد ئەو كەسە بگۆڕێت،[68] جگە لەمەش داوای كرد ئیبنولئەفرەمى جێگرى دیمەشق بگوازێتەوە بۆ تەرابلوس، ئەویش بەگوێی كرد.[69]
لە میصر ئیبن تەیمیە كەوتە بەر هەڵمەتى جەماوەرێكى نەیارى، هەوادارانى ویستیان تۆڵەى بكەنەوە، بەڵام ئەو ئەترسا جەنگێكى كۆمەڵایەتى و ناوخۆیی لێبكەوێتەوە، بۆیە ڕێی پێ نەدان، هەتا دواتر ئازاردەرەكانى پەشیمان بوونەوە، ئەمە لە ناوەڕاستى مانگى ڕەجەبى ساڵى(711ك/1312ز) دا دووبارەبوویەوە.[70]
لە ڕۆژى چوارشەممە سەرەتاى مانگى ذیلقەعدە و پاش حەوت ساڵ و حەوت هەفتە دوورى لە دیمەشق، بە هاودەمى سوڵتان چوو بۆ دیمەشق و خەڵكى بۆ پێشوازی لێكردنى بە پیریەوە هاتن، پاش ماوەیەك لەوێ دەستیكردەوە بە كارى بانگەوازو چەندین كتێبی نووسی.[71]
یەكێك لەو شتانەى كە ئیبن تەیمیە بڕیارى لەسەردا، بریتی بوو لە باسوخواسى تەڵاق، ئەو جیا لە ڕاى چوار مەزهەبەكە(شافیعى، حەنبەلى، مالیكى، حەنەفی) فەتواى دەركرد كە سێ تەلاق بەیەكجار ناكەوێت،[72] هەوەها فەتواى سوێندى تەلاقیشى دەركرد،[73] تا ئەوەى پاش ئامۆژگارى شەمسەدینى حەنبەلى بۆ ئیبن تەیمیە و ڕازیبوونى ئەویش بە ئامۆژگاریەكە،[74] بڕیارى سوڵتانى دەرچوو كە نابێت جارێكی تر ئیبن تەیمیە لەو بوارەدا فەتوا بدات،[75] بەڵام پاش ماوەیەك ئیبن تەیمیە لەو بارەوە قسەی كردەوە،[76] لەسەر ئەوەش لە پێنج شەممە 22ى ڕەجەبى ساڵى(720ك/1321ز) دا كۆڕێكى بۆ بەستراو دەسەڵاتدار و دادوەران و چەند موفتیەك تیایدا ئامادەبوون و بڕیارى گرتنى ئیبن تەیمیەیان دەركرد،[77] ماوەى پێنج مانگ و هەژدە ڕۆژ لە بەندیخانە هێشتیانەوە تا دواتر بە بڕیارى سوڵتان لە دووشەممەو لە ڕۆژى عاشووراى ساڵی(721ك/1322ز) دا ئازادكرا و سەرلەنوێ دەستیكردەوە بە وانەوتنەوە.[78]
كۆتا گیرانى ئیبن تەیمیە لەسەر فەتواى چوونە سەرقەبران بوو، ئەو دەڵێت چوون بۆ سەر گۆڕی پێغەمبەران و پیاوچاكان بە تایبەت و تەنها بۆ ئەو مەبەستە دروست نیە، بەڵام ئەگەر نیازێكى ترت هەبێت و لەوێشەوە ئەوەش بكەیت ئەمەیان سوننەتە،[79] ئەم فەتواشى لە ساڵی(709ك/1310ز) دا دەركردبوو، بەڵام لە ساڵی(726ك/1344ز) دا ئەو باسوخواسەیان لەسەر زیندووكردەوە،[80] دادوەرى دادوەران ئیبن جوملە دەقى فەتواكەى ئیبن تەیمیە ى گۆڕی و لە ڕۆژى دووشەممەو لەكاتى عەسرو لە 16ى شەعبانى ساڵى (726ك/1344ز) دا ئیبن تەیمیە گیرا و هۆڵێكى چاك و پێویستى بۆ دابینكرا و براكەشیان لەگەڵدا برد تا خزمەتى بكات.[81]
ئیبن تەیمیە لەو ماوەیەدا كەوتە پەرستش و نووسین،[82] سكاڵاكانى زانایانى شام و بەغداد بۆ لاى سوڵتان بران تا ئیبن تەیمیە ئازاد بكرێت، بەڵام سوودێكى وایان نەبوو و لە بەندیخانەدا هێشتیانەوە.[83]
لەو ماوەیەدا و لە ڕۆژی چوارشەممە 14ى جەمادیلئولاى ساڵى(727ك/1345ز) دا شەرەفەدینى براى مرد، ئیبن تەیمیە خۆى نوێژى لەسەر كرد،[84] دواتر لەبەر كاریگەرى زۆرى ئیبن تەیمیە لە دووشەممەى 9ى جەمادولئەوەلى ساڵى (728ك /1346ز) دا كتێب و وەرەق و پێنووسى لێ دوورخرایەوە تا نەنووسێت،[85] ئەویش ئەمجار بە خەڵووز دەینوسی،[86] بەڵام لەوەشدا ڕێگرى لێكرا، ئەمجار بە تەواوەتى خووی دایە نوێژو پەرستش و قورئانخوێندن و تا هەشتاویەك خەتمى قورئان چوو، كە كۆچى دوایی كرد هەندێك لە خەتمى هەشتاو یەكەمى مابوو،[87] زەینەدینى براى كە لەگەڵیدا بوو دەڵێت:"لە دە ڕۆژدا خەتمێكى دەكرد"،[88] لەو بەندیخانەدا ئیبن تەیمیە نەخۆش كەوت و بەو نەخۆشیەوە مرد.[89]
[1] - أبوزهرة: س.پ، ل28-29؛ موسى: س.پ، ل94.
[2] - الحسامى: س.پ، ل61؛ موسى: س.پ، ل96.
[3] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل5؛ الندوي: س.پ، ج2، ل462.
[6] - الكرمي: س.پ، ل358،350.
[8] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل5.
[10]- العبر فى خبر من غبر، ط2، مطبعة حكومة الكويت، (كويت-1984م)، ج6، ص30؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل150؛ موسى: س.پ، ل99.
[11]- ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل38.
[12]- الندوي: س.پ، ج2، ل485-488.
[14]- الحسامي: س.پ، ل303.
[15] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل156.
[17]- ابن كثير: س.پ، مج7،ج14، ل39.
[18]- النويري: س.پ، مج15ج32، ل80؛ الصفدي: س.پ، ج7، ل16؛ ابن كثير: س.پ، مج7،ج14، ل39.
[19] - الحسامي: س.پ، ل304-305.
[20] - ابن تيمية: مجموعة الفتاوى، ط3، دار الوفاء، (القاهرة/2005م)، ج3ص189؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ص164.
[22] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل40؛ ابن بدالوهاب: س.پ، ل166؛ الكرمي: س.پ، ل361.
[23] - أبوزهرة: س.پ، ل47.
[24] - الكرمي: س.پ، 361؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل167.
[25] - النويرى: س.پ، مج15، ج32، ل80؛ الحسامي: س.پ، ل315-316.
[26] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل167.
[27] - النويري: س.پ، مج15، ج32، ل71-79.
[28] - الكرمي: س.پ، ل360-361.
[29] -الحسامي: س.پ، ل312-313.
[30] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل167؛ الكرمي: س.پ، ل361.
[31] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل40؛ ابن عبدالوهاب: س.پ، ل 167؛ الندوي: س.پ، ج2، ل490.
[32] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل167؛ الكرمي: س.پ، ل361.
[33] - النويرى: س.پ، مج15ج32، ل81.
*- بەندیخانەیەكى تاریك و خراپ و وێرانەو بۆن ناخۆش بوو كە مەنسور قلاون لە ساڵی(681ك/1282ز) دروستیكردبوو. (الحسامي: س.پ، ل319).
[35] - النويري: س.پ، مج15، ج32، ل81-82.
[36] - النويري: س.پ، مج16،ج32، ل81-82.
[37] - ابن تيمية: مجموع الفتاوى، ج3، ل254.
[39] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل40؛ موسى: س.پ، ل105.
[40] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل 167؛ الكرمي: س.پ، ل 362.
[41] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل45.
[42] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل168.
[43] - ابن كثير: س.پ، ج14، ل47؛ الكرمي: س.پ، ل362؛ الندوي: س.پ، ج2، ل 501.
[44] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل47؛ أبوزهرة: س.پ، ل51.
[45]- الحسامي: س.پ، ل326-327.
[46] - الندوي: س.پ، ج2، ل502؛ أبوزهرة: س.پ، ل53.
[47] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل170-172؛ القطان: س.پ، ل59.
[49] - أبوزهرة: س.پ، ل55؛ الندوي: س.پ، ج2، ل505.
[50]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل176.
[51] - الكرمي: س.پ، ل364.
[52] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل47؛ القطان: س.پ، ل61؛ الحسامي: س.پ، ل 328-329.
[53] - الكرمي: س.پ، ل365.
[54] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل177.
[55] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل48.
[56] - الحسامي: س.پ، ل335-336.
[57] - محمد يوسف: س.پ، ل 106.
[58] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل48.
[59] - الحسامي: س.پ، ل333-334.
[61] - ابن كثير: س.پ، ج14، ل52.
[62] - الكرمي: س.پ، ل365.
* - مەبەست خەڵكى شارى تەدموورە، ئەوانەى هەواداری ئیبن تەیمیە بوون.
[63] - الحسامي: س.پ، ل337-339.
[64] - النويري: س.پ، مج15، ج32، ل110-116؛ ابن العماد: س.پ، ج6، ل158.
[65] - الكرمي: س.پ، ل366؛ الندوي: س.پ، ج2، ل510-511.
[66] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل183.
[67] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل57؛ الحسامي: س.پ، ل388.
[68] -الحسامي: س.پ، ل390-391.
[69] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل63.
[70] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل185-186.
[71] - الكرمي: س.پ، ل368.
[72] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل202.
[73] - الندوي: س.پ، ج2، ل 517-518.
[74] - الحسامي: س.پ، ل400.
[75] - النويرى: س.پ، مج15، ج32، ل254.
[76] - الكرمي: س.پ، ل 371.
[77] - النويري: س.پ، مج15، ج32، ل254.
[78] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل203.
[79] - ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل126.
[80] - القطان: س.پ، ل70؛ الندوي: س.پ، ج2، ل520-522.
[81] - الحسامي: س.پ، ل408-411.
[82] - الندوي: س.پ، ج2، ل524.
[83] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل212-220.
[84] - ابن العماد: س.پ، ج6، ل236-237.
[85] - الجزري: س.پ، ج2، ل263-264؛ ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل136.
[86] - ابوزهرة: س.پ، ل 75؛ الندوي: س.پ، ج2، ل525-526.
[87] - النويرى: س.پ، مج16، ج33، ل210.
[88] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل226.
[89] - الحسامي: س.پ، ل434-435.