سەعد لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا

كە عوثمانى كوڕی عەففان بوو بە خەلیفە، سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصی كردەوە بە ئەمیری كووفە،[1] ئەمەش لەسەر وەسیەتى خەلیفەى پێشوو عومەرى كوڕی خەططاب بوو كە پێش مەرگى خۆی وەسیەتى كردبوو: وەسیەت دەكەم بۆ خەلیفەى دواى خۆم تا سەعد بكات بەكاربەدەست، چونكە من ئەوم لەبەر خراپەكارى یان ناپاكى لانەبرد،[2] عوثمان پاش ماوەیەكى زۆر سەعدى كوڕی ئەبی وەققاصی لە والیەتى كووفە لابرد، ئەویش لەبەر كێشەیەك كە لەگەڵ ئیبن مەسعوود هەیبوو، چونكە قەرزى لە بەیتولمال كردبوو و ئیبن مەسعوودیش بەرپرسی بوو، كاتێك ئیبن مەسعوود داواى قەرزەكەى كردەوە لە سەعد، سەعد تواناى نەبوو بیداتەوە، بۆیە كێشە كەوتە نێوانیانەوە، هەواڵەكە گەیشتەوە بە عوثمان و ئەویش سەعدى لابرد و وەلیدی كوڕی عوقبەى لە شوێنیدا دانا.[3]

كاتێك عوثمانى كوڕی عەففان گەمارۆ درابوو، سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص چوو بۆ سەردانى.[4]

سەعد هاودەم بە چەند هاوەڵێكی تر داواى لە عوثمان كرد تا بەرگرى بكەن و بجەنگن، بەڵام خەلیفە  داواى كرد دەستبەردار بن و نەجەنگن.[5]

لە كاتى فیتنەی شەهیدبوونى عوثمانى كوڕی عەففاندا سەعد دەیوت شایەتى دەدەم پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (إنها ستكون فتنة القاعد فيها خير من القائم، والقائم خير من الماشي، والماشي خير من الساعي)،[6] (بەم دواییانە فیتنەیەك دێت ئەوەى تیایدا دانیشتووە زۆر باشترە لەوەى بەپێوەیە، ئەوەى بە پێوەیە زۆر باشترە لەوەى دەچێت بەڕێدا، ئەوەى دەچێت بەڕێدا زۆر باشترە لەوەى پەلە ڕێ دەكات).

كاتێك سەعد هەواڵی كوژرانى عوثمانى بیست داواى لێخۆشبوونى لاى خوا بۆ كرد و سۆزى بۆی جوولآ و ئەم ئایەتەى خوێندەوە (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا (103) الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا) (الكهف: ١٠٣ - ١٠٤)،

پاشان سەعد وتى خوایە پەشیمانیان بكەرەوەو ئینجا لەناویان بەرە.[7]

سەعد لە سەردەمى عەلى كوڕی ئەبوو تالیبدا

كاتێك عوثمانى كوڕی عەففان شەهید كرا، هەوڵ درا كەسێك بكرێت بە خەلیفە، ئەوەبوو چوون بۆ لاى سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص و وتیان تۆ لە ئەهلى شوورا بویت، بەڵام ئەو رازى نەبوو، ئینجا چوون عەلی كوڕی ئەبووطالیبیان كرد بە خەلیفە.[8]

سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص سەرەتا بەیعەتى نەدا بە عەلى و ماوەیەك مایەوە،[9] دواتر چوو بەیعەتى پێدا.[10]

عەبدورەحمانى كوڕی میسوەر دەڵێت جارێك لەگەڵ باوكم و سەعد و عەبدورەحمانى كوڕی ئەسوەددا دەرچووین و لە شام دەرد هەبوو، پەنجا شەو لە سورغ ماینەوە، رەمەزان بەسەردا هات و باوكم و عەبدورەحمان رۆژوویان گرت، كەچی سەعد ئامادە نەبوو رۆژوو بگرێت، وتم ئەی سەعد تۆ هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەشداربووى بەدریت كەچی رۆژوو ناگریت و ئەوان رۆژوو دەگرن؟ ئەویش وتى من لەو دوانە شارەزاترم بە دین.[11]

لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا سەعد كەنارى گرت لە فیتنەو لە هەردوو جەنگى جەمەل و صفین بەشدار نەبوو و دووریشی گرت لە مەسەلەى تەحكیم.[12]

سەعد لە سەردەمى موعاویەى كوڕی ئەبووسوفیاندا

جارێك كابرایەك قسەی دەوت بە عەلى كوڕی ئەبووطالیب، سەعد رێگری لێكرد، كەچی كابرا وازى نەهێنا، سەعد نزاى لێكرد، هەر لەو كۆڕەدا وشترێك هات و داى بەسەر كابرادا و هێندە لەقەشێلی كرد تا كابرا مرد.[13]

كاتێك موعاویە دەسەلآتى گرتەدەست، سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص چوو بۆ لاى و پێی وت سەلامت لێ بێت ئەی پاشا، موعاویە پێكەنى و وتى ئەی ئەبووئیسحاق چی دەبوو بتوتایە ئەی ئەمیری باوەڕداران، ئەویش وتى وا بە پێكەنینەوە دەیڵێیت؟ بەخوا حەزم لەوە نیە لە برى تۆ ئەو پۆستەم وەربگرتایە.[14]

جارێك سەعد چوو بۆ لاى موعاویە و سەلامى ئەمیرایەتى لێنەكرد، موعاویە گلەیی لێكرد، سەعد وتى ئێمە تۆمان نەكردووە بە ئەمیر، بەخوا حەز ناكەم لە شوێنی تۆدا بم و قاپە خوێنێكم رشتبێت.[15]

لەو ساڵەی كە ساڵی وەفاتى سەعد بوو، ئەرقەمى كوڕی ئەبی ئەرقەمیش وەفاتى كرد، جا ئەرقەم وەسیەتى كردبوو سەعد بێت نوێژی لەسەر بكات، كە مرد سەعد لە عەقیق بوو كە ماوەیەك لە مەدینەوە دوور بوو، مەروان كە والى مەدینە بوو وتى چۆن دەبێت تەرمى هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئاوا بوەستێنرێت، بۆیە ویستى نوێژی لەسەر بكات، بەڵام منداڵەكانى نەیانهێشت تا سەعد هات و نوێژی لەسەر كرد.[16]

كۆچی دوایی سەعدى كوڕی ئەبی وەققاص

سەعد لە ساڵی پەنجاو پێنجى كۆچیدا لە كۆشكەكەى خۆی لە ناوچەی عەقیق وەفاتى كرد، ئەو ناوچەیە نزیكەى حەوت میل لە مەدینەوە دووربوو، ئینجا تەرمەكەى برا بۆ مەدینە،[17] سەعد كۆتا هاوەڵی كۆچەران بوو كە وەفاتى كرد.[18]

سەعد لە كاتى وەفاتیدا تەمەنى هەشتاو دوو ساڵ بوو،[19] رایەكى تریش دەڵێت تەمەنى حەفتا و ئەوەندە ساڵ بوو.[20]

موصعەبی كوڕی دەڵێت سەری باوكم لە كۆشم بوو كاتێك لەسەرەمەرگدا بوو، منیش دەستم كرد بە گریان، باوكم سەری بەرز كردەوەو وتى كوڕە ئازیزەكەم بۆچی دەگریت؟ وتم بابە گیان بۆ حاڵ و شوێنی تۆ، وتى مەگرى، چونكە خوا هەرگیز سزاى من نادات، من لە ئەهلى بەهەشتم.[21]

دواتر داواى جبەیەكى خوری كرد و وتى لەمەدا كفنم بكەن، چونكە بەم جبەوە بەشدارى غەزاى بەدرم كردووە، لەو كاتەوە ئەم جبەم هەڵگرتووەو شاردوومەتەوە بۆ ئەم ڕۆژەم.[22]

عائیشە داواى كرد تەرمى سەعد ببرێتە مزگەوت و لەوێ نوێژی لەسەر بكرێت، بەڵام خەڵكی رازى نەبوون، عائیشە وتى خەڵكی چەند زوو شتیان بیرچوەتەوە، خۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مزگەوت نوێژی كرد لەسەر سوهەیلی كوڕی بەيضاْ..[23]

كاتێك سەعد وەفاتى كرد والى مەدینە مەروانى كوڕی حەكەم بوو، بۆیە مەڕوان نوێژی مردووى لەسەر كرد.[24]

سەعد دواى خۆی دووسەدو پەنجا هەزار درهەمى جێهێشت.[25]