ناوى طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵاى كوڕی عوثمانى كوڕی عەمرە، لە كۆچەرانە لە قوڕەیشیەكانە لە تەیمیەكان، كونیەكەى ئەبووموحەممەدەو یەكێكە لەو هەشت كەسەی كە یەكەمین موسڵمان بوان بوون، یەكێكیشە لە دە موژدەپێدراوى بەهەشت.[1]
طهلحە كەسێك بوو مووی زۆر بوو و دەموچاوێكی جوانى هەبوو، رەنگى سپی و سوور بوو، رۆیشتنی خێرا بوو.[2]
ژن و منداڵەكانى
دایكی ناوى صەعبەى كچی عەبدوڵایە، طهلحە ژنێكی هەبوو بە ناوى حەمنەى كچی جەحش كە هەریەك لە سەججاد و عیمرانى لێی بوو، ژنێكی تری ناوى خەولەى كچی قەعقاع بوو كە كوڕێكی لێی بوو بە ناوى مووسا، ژنێكی تری ناوى ئومموئەبان بوو كە یەعقووب و ئیسماعیل و ئیسحاقی لێی بوو، ژنێكی تری ناوى ئوموكلثومى كچی ئەبووبەكر بوو كە زەكەریا و یووسف و عائیشەی لێی بوو، ژنێكی تری ناوى سوعداى كچی عەوف بوو كە عیسا و یەحیاى لێی بوو، ژنێكی تری ناوى جەرباْ بوو كە كچێكی لێی بوو بە ناوى ئومموئیسحاق كە ژنى حەسەنى كوڕی عەلى بوو و پاش وەفاتى حەسەنیش شووی كرد بە حوسەینی كوڕی عەلى.[3]
موسڵمان بوونى
كاتێك ئەبووبەكر موسڵمان بوو خێرا چوو بۆ لاى عوثمانى كوڕی عەففان و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا و زوبەیری كوڕی عەووام و سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و باسی ئیسلامى كرد بۆیان و بانگهێشتی كردن بۆ ئیسلام، هەموو ئەوانەش موسڵمان بوون.[4]
هەریەك لە عوثمانى كوڕی عەففان و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا بە دواى زوبەیری كوڕی عەووامدا چوونە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش باسی ئیسلامى بۆ كردن و قورئانى خوێندەوە بۆیان و مافەكانى ئیسلام و بەڵێنی رێزدارى لەلایەن خواوەى بۆ خستنەڕوو، ئەوانیش باوەڕیان هێنا.[5]
طهلحە دەڵێت جارێك لە بازاڕی بوصرا بووم كە راهیبێك لە پەرستگاكەى خۆیدا بوو، وتى پرسیار بكەن لەم خەڵكە بزانن كەسیان تێدایە خەڵكی حەرەم بێت؟ منیش وتم بەڵێ من، وتى ئایا هێشتا ئەحمەد دەرنەكەوتووە؟ وتم ئەحمەد كێیە؟ وتى كوڕی عەبدوڵاى كوڕی عەبدولموطهلیب، ئەوە شارەكەیەتى كە تیایدا دەردەچێت و كۆتاى پێغەمبەرانە و لە حەرەم دەردەكەوێت و كۆچ دەكات بۆ شارى دارخورما، وریابە زوو خۆتى پێ بگەیەنە، منیش قسەكانى چوویە دڵمەوەو خێرا گەڕامەوە بۆ مەككەو وتم هیچ روویداوە؟ وتیان موحەممەدى كوڕی عەبدوڵا باسی پێغەمبەرایەتى دەكات و ئەبووبەكریش شوێنی كەوتووە، منیش چوم تا خۆم گەیاند بە ئەبووبەكر و وتم ئایا شوێنی ئەو پیاوە كەوتویت؟ وتى بەڵێ، تۆیش بڕۆ شوێنی بكەوە چونكە بانگەواز بۆ حەق دەكات، منیش بەسەرهاتەكەم بۆ باسكرد، ئەبووبەكریش لەگەڵم هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و لەوێ موسڵمان بووم و بەسەرهاتەكەشم بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) گێڕایەوەو ئەویش بەوە دڵخۆش بوو.[6]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستی كۆچ بكات بۆ مەدینە، طهلحە لە شامەوە جلی سپی ناوازەى هێنابوو، دوو جلی بە دیارى نارد بۆ ئەبووبەكر و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەوانیش ئەو جلانەیان پۆشی و بەو جلانەوە چوونە ناو مەدینە.[7]
كاتێك طهلحە كۆچی كرد بۆ مەدینە، لاى ئەسعەدى كوڕی زورارە دابەزى، دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) طهلحەو سەعیدی كوڕی زەیدی كرد بە برای یەكدى، رایەكیش دەڵێت لەگەڵ ئوبەی كوڕی كەعبدا بوونە براى یەك.[8]
بەشدارى لە غەزاكاندا
پێش ئەوەى غەزاى بەدر رووبدات، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی زانى كە كاروانى قوڕەیشیان دەگەڕێتەوە، بۆیە سەعیدی كوڕی زەیدى هاودەم بە طهلحە نارد تا هەواڵی كاروانەكەی بۆ بهێنن، ئەوانیش زانیاری وردیان هێنا بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[9]
طهلحە لە غەزاى بەدردا بەشدارى نەكرد، چونكە لەو كاتدا لە شام بوو و خەریكی بازرگانى بوو، دواتریش زۆر دڵتەنگ بوو بەو ئامادەنەبوونەى، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە پشك و پاداشتدا بەشدارى كرد.[10]
طهلحە لە غەزاى ئوحوددا بەشدارى كرد و رۆڵێكی كاراى بینی، كاتێك خەڵكی لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بلآوەیان كرد، تەنها دوانزە كەس لە دەورى مانەوە، یەكێك لەوانە طهلحە بوو، جا بێباوەڕان دەیانویست خۆیان بگەیەنن بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كێ بەرامبەریان دەوەستێت؟ طهلحە وتى من، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى وەك هەیت (لە شوێنی خۆت بە)، یەكێك لە پشتیوانان وتى من ئەی پێغەمبەری خوا (صلى الله عليه وسلم)، فەرمووى دەى تۆ بجەنگە، كابرا جەنگا تا شەهید بوو، دواتر تەماشای كرد هێشتا بێباوەڕان دێن، فەرمووى كێ رێیان پێ دەگرێت؟ طهلحە وتى من، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەمان شتی پێ فەرموو و ئەمجارەش كابرایەكى پشتیوانى چوو تا ئەویش شەهید بوو، بەردەوام بەو جۆرە بوو تا هەموو پشتیوانیەكانى دەورى شەهید بوون و تەنها مایەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كێ رێیان پێ دەگرێت؟ طهلحە وتى من، جەنگى یانزە كەسی كرد تا شمشێر بەر دەستى كەوت و پەنجەكانى بڕا، طهلحە وتى ئاخ، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەگەر بتوتایە بەناوى خوا فریشتەكان بەرزیان دەكردیتەوەو خەڵكیش تەماشایان دەكرد، دواتر خواى گەورە بێباوەڕانى تێكشكاند.[11]
زوبەیر دەڵێت كە لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووین بۆ ئەوەى بچینە سەر كێوەكە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستى بچێتە سەر بەردێك بەڵام نەیتوانى، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا پشتی خۆی بۆ چەماندەوە و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی خستە سەر پشتی طهلحەو چوویە سەر بەردەكەو لەسەر بەردەكە دانیشت.[12]
طهلحە لە غەزاى ئوحوددا چەند جار پێكرا، تەنانەت كچەكانى دەڵێن باوكمان لە ئوحوددا نزیكەی بیست و چوار جار بریندار بووبوو.[13]
طهلحە لە غەزاى خەندەق و سەرجەم غەزاكانى دواتریشدا بەشدارى كرد.[14]
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) زۆر رێزی لە توانا و چاكى طهلحە دەنا، ئەوەبوو هەرجارەو نازناوێكی لێدەنا، لە غەزاى ئوحودا ناوى نا طهلحەى خێر، لە غەزاى ذیلعوشەیرەدا ناوى نا طهلحەى فەییاض، لە غەزاى خەیبەریشدا ناوى نا طهلحەى جوود-سەخاوەت-.[15]
كاتێك وەفدى بەنى عەبس هاتنە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ژمارەیان نۆ كەس بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نزاى خێری كرد بۆیان و فەرمووى كەسێكی ترم پێ بڵێن بەو ببنە دە كەس تا ئالآیەكتان بۆ دابنێم، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵاش هات بۆ لایان و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ئالآیەكى دایە دەستیان.[16]
پلەوپایەى طهلحە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (هەركەس حەز دەكات سەیری شەهیدێك بكات كە بەسەر زەویدا دەچێت بە رێدا، ئەوە با تەماشای طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا بكات).[17]
زەید دەڵێت چووم بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مزگەوت ئەویش دەیفەرموو فلآنەكەس لە كوێیە؟ بەردەوام هەواڵی یەكەیەكەیانى دەپرسی و دەینارد بە شوێنیاندا تا هەموویان هاتن و كۆبوونەوە، ئینجا فەرمووى (إني أحدثكم بحديث فاحفظوه وعوه وحدثوا به من بعدكم، إن الله عز وجل اصطفى من خلقه خلقا، ثم تلا هذه الآية الله يصطفي من الملائكة رسلا ومن الناس خلقا يدخلهم الجنة، وإني مصطف منكم من أحب أن أصطفيه ومواخي بينكما كما آخى الله عز وجل بين الملائكة عليهم السلام)، (من قسەیەكتان بۆ دەكەم جوان وەریبگرن و لەبیرتان بمێنێت و لێی تێبگەن و بیگەیەنن بەوانەى دواى خۆتان، خواى گەورە لە دروستكراوەكانى دەستەیەكى هەڵبژاردووە، پاشان ئەم ئایەتەى خوێندەوە (الله يصطفي من الملائكة رسلا و من الناس)، دەستەیەك كە خوا دەیانخاتە بەهەشتەوە، منیش لەنێوتاندا ئەوانە هەڵدەبژێرم كە حەز دەكەم هەڵیانبژێرم، برایەتى دەخەمە نێوانتانەوە وەك چۆن خواى گەورە برایەتى خستە نێوان فریشتەكانەوە)، پاشان هەریەك لە ئەبووبەكر و عومەرى بەدواى یەكدا بانگ كرد و تایبەتمەندى هەركامیانى فەرموو و ئەوانى كرد بە برای یەكدى، عوثمانى كوڕی عەففانى بانگ كرد و پێی راگەیاند كە تووشی چ نارەحەتیەك دەبێت، پاشان عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفى بانگ كرد و باسی بەخشندەییەكەى عەبدوڕەحمانى كرد، پاشان طهلحەو زوبەیرى بانگ كرد و هەردووكیانى كرد بە براى یەكدى...[18]
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەسەر كێوی حیرا ْ وەستابوو، كێوەكە لەریەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئارام بگرە حیرا ْ، چونكە ئەوەی بەسەرتەوەیە یان پێغەمبەرە یان صدیقە یان شەهیدە)، ئەو دەمەش هەریەك لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر و عومەر و عوثمان و عەلى و طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵاو زوبەیرى كوڕی عەووام و سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص لەسەر كێوەكە بوون.[19]
رۆژێك موغیرە لاى سەعیدی كوڕی زەید قسەی بەرامبەر بە عەلى كوڕی ئەبووطالیب كرد، سەعید هەستاو وتى من شایەتى دەدەم بیستم لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (عشرة في الجنة: النبي في الجنة، وأبو بكر في الجنة، وعمر في الجنة، وعثمان في الجنة، وعلي في الجنة، وطلحة بن عبيد الله في الجنة، والزبير بن العوام في الجنة، وسعد بن مالك في الجنة، وعبد الرحمن بن عوف في الجنة)، (دە كەس لە بەهەشتدان: پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە بەهەشتدایە، ئەبووبەكر لە بەهەشتدایە، عومەر لە بەهەشتدایە، عوثمان لە بەهەشتدایە، عەلى لە بەهەشتدایە، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا لە بەهەشتدایە، زوبەیری كوڕی عەووام لە بەهەشتدایە، سەعدى كوڕی مالیك لە بەهەشتدایە، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف لە بەهەشتدایە)، ئینجا زەید وتى بمویستایە كەسی دەیەمیشم دەوت، وتیان كێیە؟ بێدەنگ بوو، دواتر زۆریان لێكرد تا بیڵێت، ئەویش وتى سەعیدی كوڕی زەید-واتە خۆی-.[20]
زوبەیرى كوڕی عەوام دەیوت طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵاى تەیمی ناوى منداڵەكانى بە ناوى پێغەمبەرانەوە دەنێت، دەشزانێت دواى موحەممەد(صلى الله عليه وسلم) هیچ پێغەمبەرێك نایەت، منیش ناوى منداڵەكانم بە ناوى شەهیدانەوە دەنێم بەڵكو شەهید بن.[21]
طهلحە لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەتتابدا
طهلحە لە سەردەمى خیلافەتى ئەبووبەكرى صدیق و عومەری كوڕی خەططابیشدا ژیانێكی ئاسایی بردەسەر، لە دواساتەكانى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططابیشدا، پاش ئەوەى عومەرى كوڕی خەتتاب پێكرا، شەش كەسی راسپارد تا لەنێو خۆیاندا كەسێك دیارى بكەن بۆ خیلافەت، ئەوانیش بریتی بوون لە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، عوثمانى كوڕی عەففان، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا، زوبەیری كوڕی عەووام، سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف.[22]
لە ژیانى عوثمانى كوڕی عەففاندا شێوازى هەڵبژاردنەكەمان باسكردووە.
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 529.
[2] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 24-25.
[3] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 214.
[4] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 30.
[5] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 55.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 214-215.
[7] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 173.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 216.
[9] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 136.
[10] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 25.
[11] - السنن الكبرى للنسائي، الرقم 4226، المعجم الاوسط للطبراني، الرقم 8872، حسنه الألباني في صحيح و ضعيف سنن النسائي، الرقم 3149.
[12] - صحيح ابن حبان، الرقم 7089، قال شعيب الأرناؤوط إسناده قوي.
[13] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 217.
[14] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 217.
[15] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 30، قال الذهبي إسناده لين.
[16] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 296.
[17] - سنن الترمذي، الرقم 3758، المستدرك على الصحيحين، الرقم 5591، صححه الألباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي، الرقم 3739.
[18] - الآحاد و المثاني لابن أبي عاصم، الرقم 2380، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4998، فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، الرقم 1094.
[19] - صحيح مسلم، الرقم 4543.
[20] - صحيح ابن حبان، الرقم 7103 واللفظ له، سنن أبي داود، الرقم 4052، صححه شعيب الأرناؤوط، صححه الالباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 7454.
[21] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 101.
[22] - المطالب العالية لابن حجر، الرقم 4074.