ناوى ئەقرەعى كوڕی حابسى كوڕی عقالى تەمیمی مەجاشعى دارەمیە،[1] رایەكیش هەیە دەڵێت ناوى حابس بووە بەڵام بە ئەقرەع ناسراوە،[2] مامى فەرەزدەقی شاعیر بوو،[3] لە خاكى بەنى تەمیم لە ناوچەی بەصرە نیشتەجێ بوو.[4]
لە سەردەمانى پێش موسڵمان بوونیدا یەكێك بوو لە كەسە دیارو خانەدانەكان و لەناو هۆزی خۆیدا قسە رۆیشتوو بووە، بگرە لە سەردەمى جاهیلیدا دەسەلآتدار بوو.[5]
لە مەككەدا جارێك ئەقرەع لە گەڵ عویەینە تێپەڕ دەبوون، سەیریان كرد پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ عەممار و صوهەیبو بیلال و خەبباب و چەند موسڵمانێكى ترى لاوازدا دانیشتووە، ئەوانیش گاڵتەیان پێكرد و دەیانوت كە وەفدى عەرەب دێن شەرم دەكەین بمانبینن لەگەڵ ئەوانەدا دانیشتبیت، ئەگەر هاتین بۆ لات تۆ ئەوانە دەركە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) رازى بوو، ئەوانیش وتیان دەى بەڵێنێكمان بۆ بنووسە، ئەویش ویستى بینووسێت و عەلى كوڕی ئەبوو طالیبی بانگ كرد تا بینووسێت، ئەوەبوو جبریل هات و ئەم ئایەتەى خواى بۆ هێنا (ولا تطرد الذين يدعون ربهم بالغداة والعشي يريدون وجهه ما عليك من حسابهم من شئ وما من حسابك علبهم من شئ فتطردهم فتكون من الظالمين وكذلك فتنا بعضهم ببعض ليقولوا أهؤلاء من الله عليهم من بيننا أليس الله بأعلم بالشاكرين)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەرەقەكەى فڕێ داو ئەو هاوەڵانەى بانگ كردەوەو پێی فەرموون (سلام علیكم)، ئەوانیش لێی نزیك بوونەوە.[6]
كاتێ وەفدى تەمیم هاتن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەقرەعیش لەگەڵ وەفدەكەدا بوو، كە گەیشتنە مەدینە ئەقرەع هاوارى دەكرد ئەى موحەممەد وەسف و سەنام جوانە و سەركۆنەو لەدژ خوێندنیشم زۆر خراپە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ذلكم الله سبحانه)، لە گێڕانەوەى تردا هاتووە كە هەموو وەفدەكە پێكەوە هاواریان دەكرد و ئەوەیان دەوت، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هاتە دەرەوە بۆ لایان و فەرمووى (ذلكم الله فما تريدون). ئەوانیش وتیان ئێمە خەڵكێكین لە بەنو تەمیم بە شاعیرو وتاربێژمانەوە هاتوین تا لە بەرامبەرت شیعر بڵێین و فەخر بنوێنین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ما بالشعر بعثنا و لا بالفخار أمرنا ولكن هاتوا)، (ئێمە بە شیعر نەنێرداوین و فەرمانمان پێ نەكراوە فەخر بكەین بەڵام ئادەى)، ئەقرەعیش بە یەكێك لە گەنجەكانى وت: فلآنە كەس هەستە و باسی فەزڵی خۆت و هۆزەكەت بكە، ئەویش وتارێكى دا و وتى: سوپاس بۆ خوایەك كە ئێمەى كردۆتە چاكترین دروستكراوى و سامانى پێ بەخشیوین تا چیمان بوێت پێی بكەین، جا ئێمە چاكترین كەسانى سەرزەوین، لە هەموان زۆرترین و زیاترین چەكیشمان هەیە، هەركەس نكوڵی ئەو قسەمان دەكات با هەستێت و قسەیەكى باشتر لەوەى ئێمەو كارێكی باشتر لە كارى ئێمە نیشان بدات، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بە ثابیتى كوڕی قەیسی ئەنصارى فەرموو وتاربێژی فەرموو: هەستەو وەڵامى بدەرەوە، ئەویش هەستاو لە وەڵامیدا وتى: سوپاس بۆ خوا، سوپاسی دەكەم و پشتى پێ دەبەستم و بڕوام پێى هەیە و پشتم بەو بەستووەو شایەتى دەدەم هیچ پەرستراوێ نیە جگە لە خواى تاك وتەنهاى بێ هاوەڵ، شایەتى دەدەم موحەممەد بەندەو نێردراوى خوایە، كۆچەرانى ئامۆزاى خۆی بانگ كرد كە چاكترین و دیارترینی كەسان بوون و ئەوانیش چوون بەدەم داواكەیەوە، سوپاس بۆ خوا كە ئێمەشی كردە پشتیوان و وەزیرانى پێغەمبەرەكەى و مایەى شكۆمەندى بۆ ئایینەكەى، ئێمە لەگەڵ خەڵك دەجەنگین تا كاتێ شایەتى دەدەن هیچ پەرستراوێ نیە جگە لە خوا، هەركەس ئەوەى وت گیان و ماڵى لێمان حەرام دەبێت، هەركەسیش وانەكات لەگەڵی دەجەنگین و لەبەرخوا لامان سووك و بێ بایەخ دەبێت، ئەمە دەڵێم و داواى لێخۆشبوون لاى خوا دەكەم بۆ هەموو باوەڕداران چ پیاوان و چ ئافرەتانیان، پاشان زوبرقانى كوڕی بەدر هەستاو بە یەكێك لە كەسەكانى خۆیانى وت ئادەى هەستە و چەند دێڕە شیعرێ بڵێ كە تیایدا فەزڵی خۆت و هۆزەكەت باس بكەیت، ئەویش هەستاو ئەم شیعرەى وت:
نحن الكرام فلا حي يعادلنا... نحن الرؤوس وفينا يقسم الربع
ونطعم الناس عند المحل كلهم... من السديف إذا لم يؤنس القزع
إذا أبينا فلا يأبى لنا أحد... إنا كذلك عند الفخر نرتفع
پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) داواى حەسانى كوڕی ثابتی كرد و ئەویش هات پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى پێكرد وەڵامى بداتەوە، ئەویش لە وەڵامیاندا وتى:
نصرنا رسول الله والدين عنوة... على رغم عات من معد وحاضر
بضرب كإبزاغ المخاض مشاشه... وطعن كأفواه اللقاح الصوادر
وسل أحدا يوم استقلت شعابه... بضرب لنا مثل الليوث الخوادر
ألسنا نخوض الموت في حومة الوغى... إذا طاب ورد الموت بين العساكر
ونضرب هام الدارعين وننتمي... إلى حسب من جذم غسان قاهر
فأحياؤنا من خير من وطئ الحصى... وأمواتنا من خير أهل المقابر
فلولا حياء الله قلنا تكرما... على الناس بالخيفين هل من منافر
ئەقرەع هەستاو وتى ئەى موحەممەد سوێند بەخوا ئەوەى من بۆى هاتوم جیایە لەوەى ئەمانە بۆی هاتون، من شیعرێكم وتووە گوێی بۆ بگرە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئادەى، ئەویش وتى:
أتيناك كيما يعرف الناس فضلنا... إذا خالفونا عند ذكر المكارم
وأنا رؤوس الناس من كل معسر... وأن ليس في أرض الحجاز كدارم
پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى حەسسان هەستە وەڵامى بدەرەوە، ئەویش وا وەڵامى دایەوە:
بني دارم لا تفخروا إن فخركم... يعود وبالا عند ذكر المكارم
هبلتم علينا تفخرون وأنتم... لنا خول من بين ظئر وخادم
ئەقرەع هەستاو وتى ئەى خزمینە نازانم بۆ وایە، وتاربێژیان لە ئێمە بەهێزتر و شاعیریان لە ئێمە چاكترە، دواتر نزیك بوویەوە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و شایەتومانى هێنا، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا يضرك ما كان قبل هذا)، (چى پێش ئەمە روویداوە زیانت پێ ناگەیەنێت). ئەم ئایەتەش لەسەر بەنى تەمیم دابەزى (إن الذين ينادونك من وراء الحجرات أكثرهم لا يعقلون)،[7] دواتر هەموویان موسڵمان بون و ماوەیەك لە مەدینە مانەوە تا فێری قورئان و ئایین ببن، دواتر كە ویستیان بگەڕێنەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جلو بەرگ و بەخششی پێ بەخشین.[8]
ئەقرەعى كوڕی حابیس لە هەریەك لە غەزاكانى فەتحى مەككەو حونەین و تائیفدا لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى غەزاى كرد.[9]
بۆیەدەكرێت بڵێین موسڵمانبوونى ئەقرەع پێش فەتحى مەككە بووە، چونكە بەشدار بووە لە فەتحى مەككەدا، ئەو كاتەش كە وەك ئەندامێكى ناو وەفدەكەى بەنى تەمیم دواى فەتحى مەككە چووە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە موسڵمانى چووەو لەوێدا هۆزەكەى موسڵمان بون.
ئیبن سەعد هێناویەتى لە دەستكەوتەكانى غەزاى خەیبەردا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەد وشتری بەخشی بە ئەقرەع،[10] ئیبن عەبدولبەر هێناویەتى كە لە حونەیندا ئەوەى پێ بەخشیوە،[11] لە صەحیحی بوخاریشدا وا هاتووە،[12] ئەمەشیان راستە چونكە ئەقرەع بەشدارى حونەینی كرد.
كاتێ عەلى كوڕی ئەبووطالیب زێڕی یەمەنى نارد بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش دابەشی كرد بەسەر چوار كەسدا، یەكێك لەو چوار كەسە ئرەقەعى كوڕی حابیس بوو.[13]
جارێك كە كاروانێكى بەنى تەمیم هاتبوون بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەبووبەكرى صدیق وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) قەعقاعى كوڕی میعبەد بكە بە ئەمیر، عومەریش وتى بەڵكو ئەقرەعى كوڕی حابیس بكە بە ئەمیر، ئەبووبەكر وتى ئەتەوێ عینادى من بكەیت، عومەریش وتى مەبەستم عینادى تۆ نیە، وا دەمەبۆڵەیان بوو تا دەنگیان لەیەك بەرزكردەوە، لەم باەیەوە خواى گەورە ئەم ئایەتەى دابەزاند(يا أيها الذين ءامنوا لا تقدموا بين يدي الله و رسوله).[14]
جارێك ئەقرەعى كوڕی حابیس لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، سەیری كرد پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) حەسەنى كوڕی عەلى ماچ كرد، ئەقرەع وتى من دە منداڵم هەیە هێشتا یەكێكیانم ماچ نەكردووە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەیری كرد و پاشان فەرمووى (من لا یرحم لا یرحم)،[15] (ئەوەى رەحم و سۆزى نەبێت، رەحم و سۆزى بۆ نیە).
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەناو هاوەڵانیدا بوو فەرمووى (خواى گەورە حەجى نووسیوە لەسەرتان)، ئەقرەع وتى ئەی پێغەمبەرى خوا هەموو ساڵێك؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بێدەنگ بوو، پاشان فەرمووى ئەگەر بموتایە بەڵێ ئەوا واجب دەبوو و ئەوكات ئێوەش گوێڕایەڵ نەدەبوون و ملكەچیتان نەدەنواند، بەڵام تەنها یەك حەجتان لەسەر واجبە.[16]
لەو بەڵێنەدا كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ خەڵكى نەجرانى نووسی یەكێك لە شاهیدەكان بریتی بوو لە ئەقرەعى كوڕی حابیس.[17]
بەنى عەنبەر كەسێكیان كوشتبوو، بۆیە ناچار پەنایان بردە لاى خوزاعە كە خاڵۆزایان بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێنەرى خۆی نارد بۆ لاى خوزاعە تا صەدەقەكەیان بدەن، ئەوانیش صەدەقەى خۆیان دا، بەڵام عەنبەریەكان صەدەقەى خۆیان نەدا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەدو پەنجا كەسی بە سەركردایەتى عویەینەى كوڕی حصن نارد، ئەو سوپایە نۆ پیاو و یانزە ئافرەت و منداڵی گرت و گەڕایەوە.
كاتێ عەنبەریەكان ئەوەیان بیست حەفتا كەسیان كەوتنەڕێ و چوون بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، لە نێویاندا ئەعوەریش چووبوو كە تەمەنى لە هەموویان كەمتر بوو، كە گەیشتنە مەدینە و ژن و منداڵەكانیان بینین چوونە بەردەم ماڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و هاواریان دەكرد ئەى موحەممەد چۆن مندالآنمان بەسەبی دەگریت لە كاتێكدا ئێمە لە پەیمانت دەرنەچوین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)چوویەدەرەوە بۆ لایان و فەرمووى كەسێ وەك دادوەر دابنێن لە نیوان من و ئێوەدا، (واتە كەسێكتان وەك نوێنەریان قسە بكات)، ئەوانیش وتیان ئەى پێغەمبەرى خوا ئێمە ئەعوەرى كوڕی بەشامە دادەنێین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەڵكو عەمرى گەورەتان، ئەوانیش وتیان ئەی پێغەمبەرى خوا ئێمە ئەعوەرى كوڕی بەشامە دیارى دەكەین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رازى بوو تا حوكم بدات، ئەویش بڕیارى دا نیوەیان بە كڕینەوە ئازاد بكرێن واتە فیدیەیان بدرێت و نیوەشیان ئازاد بكرێن.[18]
ئەقرەع یەكێك بوو لە تازە دڵڕاگیركراوان، واتە (المؤلفة قلوبهم)،[19] بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەخششی دەكرد، لە سەردەمى خەلیفە ئەبووبەكرى صدیقدا ئەقرەع لەگەڵ عویەینەدا هاتن وداوایان لە خەلیفە كرد پارچە زەویەكیان پێ بدات، عومەری كوڕی خەتتابیش بە هەردووكیانى وت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەبەر تازەوابەستەییتان بە ئیسلام بەخششى دەكردن، ئێستا خۆتان بڕۆن تێ بكۆشن، ئیتر ئەو بەخششەى لێ بڕین.[20]
ئەقرەع بەشدارى كرد لە فتووحاتى عێراقدا، دواتریش لە سەردەمى خەلیفە عوثمانى كوڕی عەففاندا عەبدوڵاى كوڕی عامر كردى بە سەركردەى سوپایەك تا بچێ بۆ خوراسان، لە ناوچەی جوزجان بریندار بوو، رایەك دەڵێت لە جەنگى یەرمووكدا لەنێو هەر دە كوڕەكەیدا كوژرا. [21]
پەندو وانە:
ئەگەرچی لە چەند نموونەیەكى ژیانى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) ئەوە بەدی دەكرێ كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەهۆی كاریگەربوونى بە جووڵەو وتەو مەرجی بێباوەڕان چەند جارێك ویستوویەتى ئەوان پێش بخات تا موسڵمان بن و خواى گەورەش ئاگادارى كردوەتەوەو پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) خۆی پاراستووە، بەڵام بە داخەوە دەبینین ئەمڕۆ موسڵمانان تووشی ئەو هەڵەیە بون كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە بێداركردنەوەى لەلایەن خوا گەورەوە لێی پارێزراو بوو، دەبوو موسڵمانان لەرێی سەرمەشقیی پێغەمبەرى خواوە وریاى ئەو هەڵەیە بوونایە، بەڵام ئەمڕۆ دەبینین زۆرێك لەوانەى بانگەشەى ئەوە دەكەن بانگەواز بۆ ئیسلام دەكەن زۆر بێباكانە كەسە لاواز و كەمتواناكان كەناردەخەن و روو دەكەنە كەسە دیارەكان، ئیتر باكیان نیە چەند ساڵ خۆ ماندوو بكەن بە تاكێكی دیارى بێباوەڕانەوە، بەڵام پێیان ئاساییە كەسانێك كەنار بخەن كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەبەر ئەو جۆرە كەسانە سەرانى بێباوەڕانى كەنار خست.
وەرگرتنى تایبەمەندى لە بوارێكی زانستیدا لە ئیسلامدا شتێكى خوازراو و داواكراوە، دەبینین پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ هەر بوارێك هاوەڵێكى دیارى كردووە كە تواناكانى لەو بوارەدا دیار بون، بەراستى ئەمەش نموونەى سەركەوتنى مەیدانى زانستیە لە كۆمەڵگەدا كاتێ هەركەسەو لە بوارێكدا تایبەتمەندى وەربگرێت.
بەخشندەیی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وسۆزى زۆری بۆ هاوەڵانى و گرنگى نەدانى زۆری بە سامان و موڵكی دنیایی لە سەدان نموونەى ژیانى هاوەڵاندا بەدى دەكەین، دەبینین كاتێ عەلى كوڕی ئەبووطالیب زێڕ دەنێرێ بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەویش لەبرى ئەوەى وەری بگرێ بۆ خۆی خێرا دابەشی دەكات بەسەر چوار لە هاوەڵانیدا، ئەگەرچی لە ئەمرۆشدا بەخشینێكی رێژەیی لە بڕێ سەركردەدا بەدى دەكرێت بەڵام بەخشینەكەیان بە گشتى پاش تەواو تێربوونى خۆیان دێت یان خودى دەستكەوتەكەیان بە ناڕەوا بووە، كەمن كەسانێ توانیبێتیان پێغەمبەری خوا بكەن بە سەرمەشقی خۆیان.
مشتومڕ و قسەكردن لەنێوان موسڵماناندا هەر لە سەرەتاوە بووەو بەردەوام تا رۆژی دواییش دەبێت، تەنانەت خواى گەورە روونكردنەوەى داوە كە جەنگیش لەنێوان باوەڕداراندا روودەدات، ئەمە دووربینی روانینی ئیسلامە بۆ واقیعى ژیان، بەڵام گرنگ خاڵی دواترە كە ئیسلام دایناوە ئەویش چارەسەری كێشەكانە لە كەمترین ماوەو بە رەواترین شێوە.
سۆزو میهرەبانى و نیشاندانى ئەو سۆزو میهرەبانیەش لە بازنەى رەواى خۆیدا بابەتێكى داواكراوە لە ئیسلامدا و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بە سەدان نموونە ئەوەى فێركردوین، ئەوەتا لە وەڵامى قسەى ئەقرەعدا كە دەڵێت دە منداڵم هەیە و تا ئێستا هیچكامم ماچ نەكردون پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تێی دەگەیەنێت كە ئەوە بێ رەحمیە و كاریگەرى هەیە بۆ سەر دنیاو قیامەتى هۆكارە تا لە رەحمى خوا بێبەش بێت، تەنانەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هێندە سۆزى هەبووە بەتایبەت بۆ مندالآن كە نوێژی جەماعەتى كورت كردوەتەوە لەبەر ئەوەى بیستوویەتى منداڵێك دەگری، نوێژەكەى كورت كردوەتەوە تا خێرا دایكی بچێت بۆ لاى و ئەو گریانەى بۆ بكات بە بزەو خەندە، چەندین جار یارى كردووە بۆ حەسەن و حوسەین، خۆشەویستى خۆی بۆ ئەو كچەزایانەى نیشانداوەو لەبەرچاوى هەموانیش رایگەیاندووە.
[1] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص103.
[2] - أسد الغابة، ج1، ص166.
[3] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص102.
[4] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج7، ص37.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص101.
[6] - البداية والنهاية، ج6، ص57، حلية الأولياء، 1، ص147.
[8] - أسد الغابة، ج1، ص164-166.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص101.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص246.
[11] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج2، ص817.
[12] - صحيح البخارى، الرقم 2998.
[13] - صحيح البخارى، الرقم 3182، صحيح مسلم، الرقم 1827.
[14] - صحيح البخاري، الرقم4566، مسند أحمد بن حنبل، الرقم، 15810.
[15] - صحيح البخاري، الرقم 5657، صحيح مسلم، الرقم 4383، سنن الترمذي، الرقم 1883، سنن أبي داود، الرقم 4562، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 12693، صحيح ابن حبان، الرقم 5671، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 7105.
[16] - سنن الدارقطنى، الرقم 2362.
[17] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص358.
[18] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 95.
[19] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص103.
[20] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص102.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص102.