جارێك ئیبن عومەر لەگەڵ خەڵكێكی قوڕەیشیدا دانیشتبوو، كابرایەكى میصری هات بۆ لاى، وتى ئەی ئیبن عومەر پرسیارێكت لێدەكەم وەڵامم بدەرەوە، ئایا دەزانیت عوثمان لە رۆژی ئوحوددا رایكرد؟ وتى بەڵێ، وتى دەزانیت لە بەدردا ئامادە نەبو؟ وتى بەڵێ، وتى دەزانیت لە بەیعەتى ريضواندا ئامادە نەبوو؟ وتى بەڵێ،  كابرا وتى الله اكبر، ئیبن عومەر وتى وەرە با بۆت روون بكەمەوە، راكردنى ئوحودى من شایەتى دەدەم كە خوا لێی خۆش بوو، بۆ ئامادە نەبوونى بەدریش لەبەرئەوە بوو كە كچەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاوسەری بوو و نەخۆش بوو، بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموو تۆ پاداشت و پشكی یەكێك لە ئامادەبوانى بەدرت هەیە، بۆ ئامادەنەبوونیشی لە بەیعەتى ريضوان، ئەوە ئەگەر لەناو مەككەدا بڵندپایەتر لە عوثمان هەبوایە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوی لەبری عوثمان دەنارد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) عوثمانى نارد و بەیعەتەكە دواى ئەوە بوو كە عوثمان چوو بۆ مەككە، لە كاتى بەیعەتەكەدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەستی راستی نیشان دا و فەرمووى ئەوە دەستی عوثمانە، دەستی راستی دا بەسەر دەستەكەى تریدا و فەرمووى(ئەوە بۆ عوثمان)، ئینجا ئیبن عومەر بە كابراى وت دەی ئێستا بڕۆ.[1]

ئیبن عومەر لە سەردەمى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا بەشدارى هیچ جەنگێكی نەكرد و و كەنارى گرت، بەڵام دواتر لە دواییەكانى تەمەنیدا پەشیمانى دەردەبڕی كە چۆن پشتیوانى عەلى كوڕی ئەبووطالیبی نەكرد لەو جەنگانەدا.[2]

كاتێك عەلى كوڕی ئەبووطالیب ویستی جەنگى شام بكات، چوو بۆ لاى ئیبن عومەر و هانى دا تا لەگەڵیدا بەشدارى بكات، ئیبن عومەر وتى منیش وەك ئەو خەڵكەى ترم، بەڵام بۆ جەنگ ئەمساڵ ئامادە نیم بەشدارى بكەم، دواتر ئیبن عومەر خۆی ئامادە كرد و چوو بەرەو مەككە.[3]

 جا پێش ئەوەى بچێت بۆ مەككە، عەلى كوڕی ئەبووطالیب بوو بە كەفیلی ئیبن عومەر كە دژی ناوەستێت، دواتر ئیبن عومەر چوو بۆ لاى ئومموكلثومى كچی عەلى كە ژنى عومەرى كوڕی خەططاب بوو و پێی وت كە دەچێت بۆ عومرە، هەروەها وتى من تەواو گوێڕایەڵی عەلیم جگە لە فەرمان كردنى بە جەنگ و راپەڕین، دواتر وا هەواڵ برا بۆ عەلى وتیان ئەمشەو بارێكی سەختتر لەوەى عائیشەو طهلحەو زوبەیرو موعاویە روویداوە، وتی چی بووە؟ وتیان ئیبن عومەر چووە بۆ شام، وەزعەكە شڵەقا، كە ئومموكلثوم ئەوەى بیست، هات بۆ لاى عەلى و بەسەرهاتەكەى بۆ باسكرد، عەلیش دەروونى ئارام بوویەوەو وتى بڕۆن بەخوا نە من بەدرۆ كەوتمەوەو نە ئەو درۆی رد، بەخوا من متمانەم زۆرە پێی.[4]

كاتێك موعاویەی كوڕی ئەبووسوفیان ویستی بەیعەت بۆ یەزیدی كوڕی وەربگرێت تا دواى خۆی شوێنی بگرێتەوە، عەبدوڵاى كوڕی عومەر بەیعەتى نەدا، هەریەك لە عەبدوڕەحمانى كوڕی ئەبووبەكر و عەبدوڵاى كوڕی عومەر و حوسەینی كوڕی عەلى و عەبدوڵاى كوڕی عەبباسیش بەیعەتیان نەدا، ئەوەبوو موعاویە خۆی هات بۆ حیجاز بۆ عومرەو، كاتێك لە مەككەوە گەڕایەوەو داى بە مەدینەدا، هەریەك لەوانەى دواند، ئیبن عومەر لە هەموویان زمانى نەرمتر بوو، هەرچۆن بێت بە موژدەو ترساندنیش رەزامەندى ئەوانى وەرگرت بۆ بەیعەتدان بە یەزیدی كوڕی.[5]

موعاویە پلەوپایەى ئیبن عومەری لەبەرچاو بوو، بۆیە دەبینین لە وتارێكیدا دەیوت ئەی خەڵكینە من باشترینتان نیم، بەڵكو لە من باشتر لەنێوتاندا هەیە، عەبدوڵاى كوڕی عومەر و عەبدوڵاى كوڕی عەمر و چەندێكی تر جگە لەو دوانەش.[6]

ئیبن عومەر هاودەم بە هاوەڵانێكی تری وەك ئیبن عەبباس و ئیبن زوبەیر و ئەبوو ئەییووبی ئەنصارى بەشدارى هێرشی سەر قوستەنتینیەی كرد.[7]

كە موعاویەی كوڕی ئەبووسوفیان وەفاتى كرد، یەزیدی كوڕی نامەى نووسی بۆ وەلیدى كوڕی عوتبە كە والى مەدینە بوو و هەواڵی مەرگى موعاویەی پێدا و داواى لێكرد هەرچۆنێك بێت بەیعەتى بۆ وەربگرێت لە هەریەك لە حوسەین و ئیبن عومەر و ئیبن زوبەیر.[8]

كاتێك موعاویە مرد، ئیبن عومەر لە مەككە بوو، لە رێدا حوسەینی كوڕی عەلى و ئیبن زوبەیری بینی، وتى دەنگوباس چیە؟ وتیان موعاویە مرد و بەیعەت بە یەزید دەدرێت، ئیبن عومەر وتى لەخوا بترسن و یەكڕیزی موسڵمانان پەرت مەكەن.[9]

كاتێك یەزید هاتە سەر دەسەلآت سەرەتا ئیبن عومەر بەیعەتى پێ نەدا، وەلید ناردى بە دوایدا و داواى لێكرد بەیعەت بدات بە یەزید، ئیبن عومەر وتى ئەگەر هەموو خەڵكی بەیعەتیان دا ئەوكات منیش بەیعەت دەدەم، كابرایەك پێی وت دەتەوێت خەڵكی بكەونە ناكۆكی و یەكدى بكوژن و لەناوبچن و كەس نەمێنێت تۆ نەبیت ئەوكات بەیعەت بدەیت؟! ئیبن عومەر وتى حەزم بەو قسانەت نیە، بەڵام ئەگەر خەڵكی هەموویان بەیعەتیان دا و تەنها من مامەوە ئەوە بەیعەت دەدەم.[10]

كاتێك یەزید هاتە سەر دەسەلآت ئیبن عومەر بەیعەتى پێدا، دواتر منداڵەكانى كۆكردەوەو وتى ئێوە دەزانن ئێمە لەسەر بەیعەتى خوا و پێغەمبەرەكەى بەیعەتمان دا بەم پیاوە، جا من بیستوومە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (ناپاك لە رۆژی دواییدا ئالآیەكى بۆ هەڵدەكرێت و دەوترێت ئەوە ناپاكى فلآنە)، جا زۆر ناپاكیە كەسێك لەسەر بەیعەتى خواو پێغەمبەرەكەى بەیعەت بدات بە كەسێك و دواتر بیشكێنێت.[11]

لە كاتى شۆرشەكەى حوسەینی كوڕی عەلیدا ئیبن عومەر هەڵوێستێكی روونى هەبوو، ئەوەبوو ئیبن عومەر هاتە مەدینەو هەواڵی حوسەینی پرسی، پێی وترا بەرەو عێراق كەوتووەتەڕێ، ئەوەبوو ئیبن عومەر خێرا چوو بە دوایدا و پاش دوو رۆژە رێ ئینجا گەیشت بە حوسەین، پێی وت بۆ كوێ دەچیت؟ وتى بۆ عێراق، ئیبن عومەر وتى مەڕۆ بۆ لایان، حوسەین وتى ئەوە نامەكانیانن و بەیعەتیان بۆ ناردوم، ئیبن عومەر وتى خواى گەورە پێغەمبەرى خۆی سەرپشك كرد لەنێوان دنیا و ئاخیرەتدا، ئەویش ئاخیرەتى هەڵبژارد، ئێوەش بەشێكن لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، هەرگیز هیچكامتان دنیاتان بۆ نابێت، خواى گەورەش كە دنیای لێ دورو گرتون چاكتری بۆ داناون، ئینجا خەڵكی عێراق خەڵكێكی خراپن و باوكتیان كوشت و دایان لە براكەشت و ئەوەو ئەوەیان كرد، بەڵام حوسەین قەناعەتى نەكرد و رازى نەبوو، دواجار ئیبن عومەر كە زانى حوسەین هەر دەڕوات دەستى كردە ملی وتى ماڵئاوایی كوژرانت لێدەكەم-وەك كوژراوێك ماڵئاواییت لێدەكەم-.[12]

ئینجا عەبدوڵاى كوڕی عومەر و عەبدوڵاى كوڕی عەییاش كە لە عومرەوە دەهاتنەوە چوون بۆ لاى حوسەین و عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر، ئیبن عومەر وتى بۆ خاتری خوا بگەڕێنەوە بۆ ئەو بارەى خەڵكی تێدان و بۆ خەڵك باشترە و پەلە مەكەن، ئەگەر خەڵكی هەموو رازى بوون پێی ئەم دوانەش خۆتان جیا مەكەنەوە، ئەگەریش خەڵكی هەموان لەسەری رازى نەبوون ئەوكات ئەوەى دەتانەوێت بیكەن.[13]

ئیبن عومەر زۆر دڵگران بوو بە كوژرانى حوسەین و ئەوەى بە پەڵەی رەشی نێو چاوانى عێراقیەكان دەزانى، بۆیە كاتێك عێراقیەك پرسیارى كرد ئەگەر كەسێك ئیحرامى بەستبوو و مێشێكی كوشت حوكمەكەى چیە؟ ئیبن عومەر وتى خەڵكی عێراق سەبارەت بە كوشتنى مێش پرسیار دەكەن، لەكاتێكدا كچەزاى پێغەمبەرى خوایان (صلى الله عليه وسلم) كوشت كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو ئەو دوانە رەیحانەكانى دنیاى منن.[14]

یەزید پلەوپایەى ئیبن عومەرى لەبەرچاو بوو و رێزی بڕیارو پێشنیازەكانى دەگرت، ئەوەبوو كاتێك موختارى ثهقەفى بەند كرا، ئیبن عومەر نامەیەكى نارد بۆ یەزید و داواى لێكرد ئازادى بكات، یەزیدیش نامەى نارد بۆ ئیبن زیاد و فەرمانى كرد هەركە ئەم نامەت پێگەیشت موختار ئازاد بكە، ئەویش ئازادى كرد.[15]

لە سەردەمى ئیبن زوبەیردا كاتێك عەبدوڵا لە مەككەوە خیلافەتى راگەیاند و موسڵمانان كەوتنە بەیعەتدان پێی، چەند كەسێك لەو نێوەندەدا بەیعەتیان پێ نەدا، ئەوانەى بەیعەتیان پێ نەدا بریتی بوون لە عەبدوڵاى كوڕی عومەرو عەبدوڵاى كوڕی عەبباس و ئیبنولحەنەفیە.[16]

ئیبن عومەر زۆر تكاى لە ئیبن زوبەیر دەكرد تا واز بهێنێت لەو كارەى و نەبێتە هۆكارى نانەوەى جەنگ لە حەرەمدا.[17]

هاوكات پلەوپایەى ئیبن زوبەیری دەزانى و كاتێك بینی حەججاج خەریكە درۆى بۆ هەڵدەبەستێت بەرگریەكى مەردانەى كرد لە ئیبن زوبەیر.[18]

ئیبن عومەر بە نامەیەك بەیعەتى خۆی بۆ عەبدولمەلیكی كوڕی مەڕوان نیشاندا، ئەویش لەو روانگەوە كە لە نامەكەیدا نووسیبووى(لە عەبدوڵاى كوڕی عومەرەوە بۆ عەبدولمەلیكی ئەمیری باوەڕداران...تۆ بەرپرسیت و هەر بەرپرسێكیش بەرپرسیارە لە ژێردەستەكانى).[19]

كاتێك عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر كوژرا، تەرمەكەى لەخاچ درا تا خەڵك بیبینێت، كە عەبدوڵاى كوڕی عومەر داى بە لاى تەرمەكەیدا، وەستا و وتى سەلامت لێ بێت ئەبووخوبەیب، سێ جار ئەوەى وتەوە، ئینجا وتى بەخوا من زۆر رێگریم لێكردیت لەمە، سێ جار ئەوەشی وتەوە، بەخوا هێندەى من تۆم ناسیبێت كەسێك بوویت نوێژ و رۆژووت زۆرزۆر بوو و پەیوەندى خزمایەتیشت زۆر بەهێز راگرتبوو، بەخوا ئوممەتێك تۆ خراپترینی بیت چاكترین ئوممەتە، پاشان عەبدوڵاى كوڕی عومەر چوو، ئینجا حەججاج ئەو هەڵوێستەى ئیبن عومەرى بیست، ناردى تەرمەكەى عەبدوڵا داگیرایە خوارەوەو فڕێ درایە ناو گۆڕستانى جوولەكەكان.[20]

جارێك ئیبن عومەر لە دەوروبەری مەدینە لەگەڵ هاوەڵانێكیدا بوو نانیان دەخوارد، كابرایەكی شوانیش داى بەلایاندا و سەلامى كرد، ئیبن عومەر وتى وەرە نانێكمان لەگەڵ بخۆ، شوانەكە وتى من بەڕۆژووم، ئیبن عومەر وتى لە رۆژێكى ئاوا گەرمدا بەرۆژوو دەبیت و شوانەییش دەكەیت؟ كابرا وتى من دەرفەت لەم رۆژانەم وەردەگرم، ئیبن عومەر ویستی دنیانەویستی كابرا تاقى بكاتەوە، وتى یەكێك لەو مەڕانەمان پێدەفرۆشیت و دواتریش شتێك لە گۆشتەكەى بەشت دەدەین تا ئێوارە رۆژووی پێ بكەیتەوە؟ شوانەكە وتى ئەوانە مەڕی من نین، ئیبن عومەر وتى جا گەورەكەت بە نەمانى مەڕێك هیچ ناكات، شوانەكەش پشتی هەڵكرد و پەنجەى رووەو ئاسمان بوو و دەیوت ئەی خوا لە كوێیە؟ ئیبن عومەریش بەو شوانە سەرسام بوو و بەردەوام قسەكەی شەوانەكەى دووبارە دەكردەوە ئەی خوا لە كوێیە؟ كە هاتەوە مەدینە، كەسێكی نارد بۆ لاى مەولاى ئەو شوانەیەو شوانەكەو مەڕەكانیشی لێ كڕی و شوانەكەى ئازاد كرد و مەڕەكانیشی پێبەخشی.[21]

ئیبن عومەر لە ساڵی حەفتا و سێی كۆچی و پاش سێ مانگ لە كوژرانى عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر وەفاتى كرد، رایەكیش هاتووە كە لە ساڵی حەفتا و چوارى كۆچیدا وەفاتى كردووە، لە كاتى وەفاتیدا تەمەنى نزیكەى هەشتاو سێ یان هەشتاو چوار ساڵان بوو، هۆكارى مردنەكەشی وا هاتووە كە حەججاج رقی لێهەگرتووەو فەرمانى كردووە كەسێك سەرەرمێكی ژەهراوى لەبەر پێی ئیبن عومەردا داناوە، بەو هۆیەوە ئیبن عومەر ماوەیەك نەخۆش كەوتووەو دواتر وەفاتى كردووە، دواتر حەججاج نوێژی لەسەر تەرمەكەى كرد و ئەسپەردە كرا.[22]

ئیبن عومەر فەرموودەى زۆری لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوەو كتێبەكانى فەرموودە پڕن لە گێڕانەوەكانى ئیبن عومەر.

ئیبن عومەر یەكێك بوو لەوانەى كە ئەوەى لاى خۆشەویست بوایە لەبەر خوا دەیبەخشی، بەخشندەییشی ناسراو بوو، جا كۆیلەكانى بەردەستی ئەوەیان دەزانى، بۆیە زۆرجار كارێكیان دەكرد كە ئازادیان بكات، خەڵكی دەیانوت ئەوانە تۆ هەڵدەخەڵەتێنن، ئیبن عومەریش دەیوت هەركەس بۆ خوا هەڵمانبخەڵەتێنێت بۆی هەڵدەخەڵەتێین، ئینجا جار هەبوو كۆیلەكە دواى ئازادبوونیشی داواى یارمەتیشی لێدەكرد، جارێك كە كۆیلەیەكى ئازاد كرد، كۆیلەكە وتى وا ئازادت كردم، دەى بڕێك پارەشم بدەرێ تا پێی بژیم، ئیبن عومەر چل هەزارى پێدا.[23]