ناوى عەبدوڵاى كوڕی زوبەیری كوڕی عەووامى كوڕی خوەیلیدى قوڕەیشی ئەسەدیە، یەكێكە لە هاوەڵە گەنجەكانى دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، كونیەكەى ئەبووبەكر و ئەبووخوبەیبیشە. [1]
زوبەیری باوكى یەكێك بوو لە هاوەڵە ناسراوەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و یەكێك بوو لە دە موژدەپێدراوەكانى بەهەشت، پێشتر لە پیتی(ز) دا بە وردى ژیانەكەیمان باس كردووە.
دایكی ناوى ئەسمائی كچی ئەبووبەكر بوو، ئەسمائی كچی ئەبووبەكری صدیق كە یەكێكە لە ئافرەتە زۆر خواناسەكان و خوشكە گەورەی عائیشەی دایكی باوەڕدارانە، واتە زوبەیر ئاوزاواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، لەگەڵ ئەم ژنەى كۆچی كرد بۆ مەدینەو لەوێ چەند منداڵێكی بوو، عەبدوڵا، عوروە، مونذیر،[2] عاصم، موهاجیر، خەدیجەى گەورە، ئوممولحەسەن، عائیشە.[3]
لەدایكبوونى عەبدوڵا:
عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر لە یەكەم ساڵی كۆچیدا لەدایك بوو و یەكەم مناڵی لەدایكبووى كۆچەران بوو پاش كۆچ بۆ مەدینە.[4]
ئەسمائى دایكی باسی سكپڕی خۆی بە عەبدوڵا و لەدایكبوونى عەبدوڵاوە دەكات و دەڵێت سكم هەبوو، كە گەیشتمە مەدینەو لە قوبائدا دابەزیم، لەوێ منداڵەكەم بوو، دواتر منداڵەكەم بردە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و خستمە كۆشی، ئەویش داواى خورمایەكى كرد و خورماكەى مژی و دواتر خستیە دەمى منداڵەكەوە، یەكەم شت چوویە ناو سكی منداڵەكەمەوە، لیكی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، دواتر خورماكەى هێنا بە دەم و لێوی منداڵەكەدا،[5] جا موسڵمانان بە بیستنى هەواڵی لەدایكبوونى عەبدوڵا تەكبیریان دەكرد، چونكە جوولەكەكان دەیانوت جادوویان كردووە لە موسڵمانان منداڵی كوڕیان نەبێت، كەچی بەوە خواى گەورە جوولەكەكانى بەدرۆ خستەوە.[6]
عەبدوڵا تەمەنى نزیكەى حەوت یان هەشت ساڵان دەبوو كە زوبەیری باوكى بردی بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا بەیعەت بدات، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە بینی وا عەبدوڵا دێت، بزەیەكى كرد و بەیعەتى لێوەرگرت.[7]
دواتر زوبەیر ئەسمائی تەلآق داو ئەسمائیش لاى عەبدوڵاى كوڕی مایەوە.
عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر دەڵێت لە غەزاى خەندەقدا من و عومەرى كوڕی ئەبی سەلەمە لەو شوێنە بووین كە ژنەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەوێ بوون، جا یەكترمان بەرز دەكردەوە تا لە سەروو دیوارەكەوە تەماشاى جەنگەكە بكەین، جا كاتێك عومەر منى بەرز كردەوە دەمبینی باوكم هەڵمەتى دەبرد بۆ بەنى قورەيضهو لەگەڵیاندا جەنگى دەكرد،[8] عەبدوڵا كە ئەمەى گێڕایەوە بۆ باوكى، زوبەیر وتى رۆڵە گیان ئەوكات منت بینی؟ وتى بەڵێ، زوبەیر وتى ئەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى كێ دەچێت هەواڵی بەنى قورەيضهم بۆ بهێنێت، منیش چووم، كە هاتمەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرمووم بەدایك و باوكمەوە بەقوربانت بم.[9]
عەبدوڵا لە سەردەمى راشیدیندا
عەبدوڵا لە سەردەمى خیلافەتى ئەبوبەكری صدیقدا هێشتا تەمەنێكی كەمى هەبوو، لەو ماوەو دواتریشدا نازى بێشومارى عائیشەی پووری هەبوو، هاوكات سوودێكی زۆری وەردەگرت لە زانستی دایكی باوەڕداران عائیشە، عوروەى براى عەبدوڵا دەڵێت خۆشەویستترین كەس لاى عائیشە لە دواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكرەوە عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر بوو.[10]
عەبدوڵا لە سەرەتاى تەمەنى پێگەیشتنیدا بوو كە هاودەم بە باوكى بەشدارى جەنگى یەرمووكى كرد، لەو جەنگەدا هاودەم بە زوبەیری باوكى چوو بەشدارى كرد، بەڵام بەشدارى جەنگەكە نەبوو، بەڵكو زوبەیر تەنها بۆ راهێنان ئەوی برد و دوو كەسی راسپاردبوو تا ئاگادارى بن.[11]
جارێك عومەرى كوڕی خەططاب چوو بە كۆلآنێكدا كە بڕێك منداڵ یارییان دەكرد و عەبدوڵاش لەنێویاندا بوو، منداڵەكان هەموو رایانكرد تەنها عەبدوڵا نەبێت، عومەرى كوڕی خەططاب وتى بۆچی تۆیش راتنەكرد؟ عەبدوڵا وتى تاوانم نەكردووە تا لێت بترسم، رێگەكەش تەنگ نیە تا رێت بۆ فراوان بكەم.[12]
عەبدوڵا لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا
عەبدوڵا لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا بەشدارى جەنگ و فتووحاتى كرد، بەشدارى ئەو هێرشە بوو كە برا بۆ فەتحى قوسطه نطينيه.[13]
عەبدوڵا دەڵێت جارێك پرسیارم كرد لە باوكم وتى بۆچی دەتبینم وەك فلآن و فلآن نیت هێندە فەرموودە لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) بگێڕیتەوە؟! ئەویش وتى من هەمیشە لەگەڵ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بووم، بەڵام لێم بیستووە دەیفەرموو (من كذب علي فليتبوأ مقعده من النار)،[14] (هەركەس درۆم بەدەمەوە بكات با شوێنی خۆی لە دۆزەخ دیارى بكات).
عەبدوڵا لە سەردەمى عوثمانى كوڕی عەففاندا یەكێك بوو لەوانەى نوسخەكانى قورئانیان نووسیەوە.[15]
هەروەها عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر یەكێك بوو لە بەشداربوانى فتووحاتى ئەفریقیا، لەو سوپایەدا كە عەبدوڵاى كوڕی ئەبی سەرح سەركردایەتى دەكرد، هەریەك لە عەبدوڵاى كوڕی عومەر و عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر بەشدار بوون، سوپاى جەرجیری پاشاى بەربەرەكانیش بە زیاد لە سەد هەزار جەنگاوەرەوە هات، سوپاى موسڵمانانیش نزیكەی بیست هەزار جەنگاوەر بوو، عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر جەرجیری بینی لە دواى سوپاكەوە بوو و دوو كەنیزەك باوەشێنیان دەكرد، بۆیە داواى لە ئەمیری سوپا كرد بڕێك كەسی لەگەڵ بنێرێت تا بچێت جەرجیر لەناوبەرێت، ئەویش بڕێك كەسی لەگەڵ نارد، عەبدوڵا چوو و سوپاى دوژمنیش وایانزانى نامەى پێیەو دەیبات بۆ پاشاكەیان، چونكە بڕوایان نەدەكرد وا بچێت بەدەم مەرگەوە، عەبدوڵا كە گەیشتە لاى جەرجیر، خێرا جەرجیر هەستی بە مەترسی كرد و رایكرد، بەڵام عەبدوڵا بە رمەكەى لێیدا و بە شمشێرەكەى سەری جەرجیری لێكردەوەو سەرەكەى بە رمەكەى بەرز كردەوەو تەكبیری كرد، بەوە بەربەرەكان پەرتەوازە بوون و رایاندەكرد و موسڵمانانیش كەوتنە كوشتن و گرتنیان.[16]
لەو كاتەى عوثمانى كوڕی عەففان گەمارۆ درا، عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر هاودەم بە ئیبن عومەر و حەسەن و حوسەین و مەڕوان و ئەبووهورەیرە و ژمارەیەكى تر وەستان تا بەرگری لە خەلیفە بكەن، خەلیفەش سوێندی دان كە وازبهێنن و بچنەوە ماڵەوە،[17] بەڵام عەبدوڵا و حەسەنى كوڕی عەلى و مەڕوانى كوڕی حەكەم نەچوونەوەو بەرگرییان كرد، عەبدوڵا چەندین شمشێر و تیری بەركەوت و زۆر بریندار بوو، هەروەها حەسەنى كوڕی عەلی و مەروِانیش بریندار بوون.[18]
كاتێك هەواڵی شەهیدبوونى عوثمان گەیشت بە عەلى كوڕی ئەبووطالیب، عەلى تەواو شڵەژا و هاودەم بە طهلحەو زوبەیر و سەعد چوون بۆ لاى عوثمان و بینییان كوژراوە، عەلى تووڕە بوو لە حەسەن و حوسەین و وتى ئێوە لەبەر دەرگا بوون و هێشتتان ئەمیری باوەڕداران بكوژرێت؟! ئەوانیش وتیان ئێمە ئاگادار نەبوین بە كوژرانى، عەلى دەستى بەرزكردەوەو بۆگزێكی دا لە حەسەن و داى بەسەر سنگى حوسەینیشدا، قسەشی وت بە موحەممەدى كوڕی طهلحەو عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر.[19]
[1] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج3، ص 905.
[2] - أسد الغابة، ج7، ص 12.
[3] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 100.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 90.
[5] - صحيح البخاري، الرقم 3717، صحيح مسلم، الرقم 4093، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 26336.
[6] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 230.
[7] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 20198.
[8] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 50.
[9] - صحيح البخاري، الرقم 3536، صحيح مسلم، الرقم 4541.
[10] - صحيح البخاري، الرقم 3334.
[11] - صحيح البخاري، الرقم 3776.
[12] - الكامل في التأريخ، ج4، ص 128.
[13] - البداية والنهاية لابن كثير، ج8، ص 333.
[14] - صحيح البخاري، الرقم 106،
[15] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 217.
[16] -البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 152.
[17] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 181.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج7، ص 188.
[19] 0 الثقات لابن حبان، ج2، ص 265.