ناوى زەیدی كوڕی خەطابى كوڕی نوفەیلى عەدویە، لە سەرى باوكیەوە برای ئەمیری باوەڕداران عومەرى كوڕی خەطابە، دایكی ناوى ئەسمائی كچی وەهبە، كونیەكەى ئەبووعەبدوڕەحمانە، ئەم هاوەڵە لە كۆچەرانە،[1] زەید كەسێك بالآبەرز بوو.[2]
زەید خوشكێكی هەبوو بە ناوى حەفصە كە دایكی باوەڕداران و هاوسەری پێغەمبەری خوایە(صلى الله عليه وسلم).[3]
ژنەكەى زەید ناوى لوبابەى كچی ئەبوولوبابە بوو، لەم ژنەى كوڕێكی بوو بە ناوى عەبدوڕەحمان كە لە ساڵی پێنجەمى كۆچیدا لەدایك بوو، كاتێك لەدایك بوو ئەبوولوبابەى باپیری بردی بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش دەستی هێنا بەسەریدا و نزاى بەرەكەتى بۆ كرد،[4] ژنێكی تری ناوى جەمیلەى كچی ئەبی عامیر بوو كە لەم ژنەى كچێكی هەبوو بە ناوى ئەسما ْ.[5]
زەید براگەورەى عومەر بوو، پێش عومەرى برایشی موسڵمان بوو.
كاتێك زەید كۆچی كرد بۆ مەدینەو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەوێ برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانانەوە، برایەتى خستە نێوان زەید و مەعنى كوڕی عەدیەوە.[6]
زەید لە غەزاى بەدرو ئوحود و خەندەق و حودەیبیەو هەموو غەزاكانى دواتریشدا بەشدارى كرد.[7]
لە غەزاى ئوحوددا هەریەك لە عومەر و زەید پێكەوە بەشدارى غەزاكە بوون، لە گەرمەى جەنگەكەدا بوون كە عومەر قەڵغانەكەى خۆی دا بە زەید و وتى براگیان ئەم قەڵغانە بگرە، زەیدیش وتى منیش هەمان ئەو شەهیدیەم دەوێت كە تۆ دەتەوێت، بۆیە هیچكامیان قەڵغانەكەیان بەكارنەهێنا.[8]
جارێك عەبدوڵاى كوڕی عومەر داواى لە عومەرى باوكى كرد تا داواى كچەكەی صالحى كوڕی نەححامى بۆ بكات، عومەر وتى ئەو بڕێ هەتیوی هەیەو تا ئەوانە وەستابن كچەكەى نادات بە ئێمە، بۆیە عەبدوڵا چوو بۆ لاى زەیدی مامى و وتى مامە داواى كچی فلآنەكەسم بۆ بكە، زەیدیش چوو بۆ لاى صاڵەح و وتى عەبدوڵاى كوڕی عومەر منى ناردووە بۆ داواى كچەكەت، ئەویش وتى من بڕێ هەتیوم هەیەو ئامادە نیم كچەكەم بدەم بە ئێوەو برازاكانى خۆم لەولا وەستابن، بەڵام دایكی كچەكە حەزى دەكرد كچەكەى بۆ عەبدوڵا بێت، چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) عەبدوڵاى كوڕی عومەر هاتووەتە داواى كچەكەم، كەچی باوكى كچەكەى داوە بە هەتیوێك كە لایەتى و بەخێوی دەكات، هێشتا راى كچەكەشی وەرنەگرتووە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ناردى بە شوێن صالحدا و فەرمووى: (ئەرێ بێ ئەوەى راى كچەكەت وەربگریت داوتە بە شوو؟) وتى بەڵێ، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى: (أشيروا على النساء في أنفسهن و هي بكر)،[9] (راى كچەكانتان سەبارەت بە خۆیان وەربگرن).
زەید دەڵێت: رۆژی فەتحى مەككە لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەرەو گۆڕستانەكان دەرچووین، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لاى گۆڕێك دانیشت و دەتوت قسەى لەگەڵ دەكات، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەستا و فرمێسكی لە چاوانى دەسڕی، عومەرى برام پێش هەموومان پێی گەیشت و پێی وت بەدایك و باوكمەوە بەقوربانت بم بۆچی دەگریت؟ فەرمووى: (لە سەردانى گۆڕی دایكم لەبەرئەوەى دایكم بووەو مافی بەسەرمەوە هەیە داواى مۆڵەتم كرد لە پەروەردگارم تا داواى لێخۆشبوونى بۆ بكەم، بەڵام پەروەردگارم رێی پێنەدام)، پاشان پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە ئاماژەیەك پێی راگەیاندین دابنیشین، ئێمەش دانیشتین، ئینجا فەرمووى: (من پێشتر رێگریم لێكردبون لە سەردانى گۆڕ،–لەمەودوا- هەركامتان ویستى سەردانى گۆڕ بكات با بیكات،...).[10]
لە سەردەمى خیلافەتى ئەبووبەكری صدیقدا ئالآى موسڵمانان بەدەست زەیدەوە بوو، لە جەنگى یەمامەدا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو.[11]
كاتێك جەنگەكە دەستی پێكرد، زەید ئالآكەى بەدەستەوە بوو و بە سەختى دەجەنگا، كاتێك خەریك بوو موسڵمانان شكستیان دەخوارد، زەید هاوارى دەكرد خوایە من لەبەردەمتدا پۆزش دێنمەوە بەرامبەر بەم راكردنەى هاوەڵانم و دوورەپەرێزیش دەنوێنم لەوەى موسەیلەمە دەیڵێت، لەو نێوەندەدا چاوى كەوت بە رەججالى كوڕی عونفوە كە سەرەتا هاتبوو و موسڵمان بووبوو و دواتر هەڵگەڕایەوەو چوویە لاى موسەیلەمەو درۆی دەكرد بە دەم پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم) و دەیوت من بیستوومە لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو: موسەیلەمە لەم پەیامبەریەدا هاوبەشمە، ئیتر ئەوە گەورەترین فیتنە بوو بۆ خەڵكەكە، زەید كە ئەم كابراى بینی خێرا هەڵمەتى بۆ برد و كوشتى، پاشان زەید بڕێك قسەی كرد بۆ موسڵمانان تا دژی دوژمن بجەنگن، ئینجا وتى ئیتر یەك قسە ناكەم تا ئەوەى یان خوا دوژمن دەشكێنێت یان من دەگەمەوە بە خوا و ئەكات بەڵگەی خۆم لاى خوا دەخەمەڕوو،[12] بەدەوام دەجەنگا تا شەهید كرا و ئالآكەى دەستی كەوت، ئەوەى زەیدی شەهید كرد كەسێك بوو بە ناوى سەلەمەى كوڕی صبیح، خێرا سالم كە مەولاى ئەبی حوذەیفە بوو ئالآكەى هەڵگرتەوە.[13]
بە دڵنیاییەوە فیتنەكەى رەججال لەو هەموو شمشێرە مەترسیدارتر بوو كە جەنگیان دەكرد، چونكە زۆرێك لەو شمشێرانە دەبوونە بڕەری گەردنى سوپاكەى موسەیلەمەى درۆزن و شمشێری سەرخستنى ئیسلام دەبوون ئەگەر ئەو لەخشتەبردن و تەڵەكەبازیەى رەججال نەبوایە، چونكە ئەو توانى بە درۆكردنى بەدەم پێغەمبەرەوە(صلى الله عليه وسلم) وا ئەو خەڵكە تێبگەیەنێت بانگەوازەكەى موسەیلەمەى درۆزن راستەو بەشێكە لە پەیامى خوا، بۆیە هۆكارى كۆكردنەوەى ئەو هەمووە دەم و دەست و دڵە بوو بۆ سوپاكەى موسەیلەمە، هەمان كەسانی لاسار و نەیار لەمڕۆدا هەن كە رۆڵی خراپی هاوشێوە دەبینن و نەك ئەوەی نابنە سەرخەرى دین، بەڵكو دەیان دەست و دەم و دڵی ناو موسڵمانان دەگۆڕن و دەیكەنە هێز و وزە بۆ دوژمنانى ئیسلام و تیرێك بەرەو رووى ئیسلام و موسڵمانان، مەترسیەكەشیان زۆر زیاترە.
رایەكى تر دەڵێت ئەبوومەریەمى حەنەفی زەیدی كوشت، دواتر كە ئەبوومەریەم هاتە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، عومەر پێی وت زەیدت كوشت؟ ئەویش وتى خوا زەیدی بە دەستەكانى من رێزدار كرد-شەهیدبوو- منى بە دەستەكانى ئەو سەرشۆڕ نەكرد-بە بێباوەڕی بكوژرێم-.[14]
جا كە زەید شەهید بوو عومەرى براى دەیوت زەید لە هەردوو چاكەكەدا پێش من كەوت، پێش من موسڵمان بوو، پێش منیش شەهید بوو.[15]
عومەر زۆر خەفەتى خوارد بە مەرگى براكەى، دەیوت لە هەركوێوە با هەڵدەكات من بۆنى زەیدی برامى لێدەكەم.[16]
عومەرى كوڕی خەططاب موتەممیمی كوڕی نوەیرەی بینی، موتەممیم شیعرێكی بۆ مەرگى براكەى خۆی هۆنیبوویەوە كە مالیكی كوڕی نوەیرە بوو، عومەر دەیوت ئەگەر منیش شیعرم بزانیایە بە دڵنیاییەوە وەك تۆ شیعرم دەهۆنیەوە بەسەر زەیدی برامدا، موتەممیم وتى جا ئەگەر براكەى من وەك براكەى تۆ بڕۆیشتایە هیچ دڵگران نەدەبووم بۆى، عومەر وتى كەس هێندەى تۆ جوان دڵنەوایی نەكردوم.[17]
[1] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[2] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[3] - مسند الشاميين للطبراني، الرقم 692.
[4] - أسد الغابة، ج3، ص 464.
[5] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 377.
[6] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[7] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[8] - المعجم الاوسط للطبراني، الرقم 5402.
[9] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 5542، حسنه شعيب الأرناؤوط.
[10] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 4512.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 604.
[12] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 324.
[13] - أسد الغابة، ج2، ص 341-342.
[14] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 378.
[15] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 604.
[16] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[17] - أسد الغابة، ج2، ص 342.