نووسینی: نهاد جلال حبیب الله

     ئیبن تەیمیە خەسڵەتێكى دیارى كوردانى تێدابوو كە بریتی بوو لە بەهێزى و دلێری و تواناى جەنگى،[1] لەمەشدا بەزار وەسفى دەكات كە لە دلێرى و جیهادى دژ بە دوژمنانى ئیسلامدا نموونەى نەبووەو بە دڵ و زمان و دەستى جیهادى دوژمنانى دەكرد.[2]

     ئەوەى ئیبن تەیمیە لە غەزالى یان چەند زانایەكى تر جیادەكاتەوە، ئەوەیە كە لەگەڵ پێنووسەكەیدا شمشێریشى بەكاردەهێنا، هەوڵى زانستخوازى نەدەبوویە ڕێگرى ئەوەى جیهادى نەیارانى ئیسلام و شاڵاوبەرانى وەك مەغۆل پشتگوێ بخات.[3]

     ئەو لە سەرەتاى گەنجیەوە بەشدارى جیهادى موسڵمانانى دەكردو ئەگەر ترس و دڵەڕاوكێی لێ بەدیبكردنایە، هانیدەدان و موژدەى سەركەوتنى بۆ دەخستنەڕوو و گەورەیی جیهاد و موجاهیدانى دەخستە بەرچاویان، سوارى ئەسپەكەى دەبوو  و بە دەنگى بەرز هاوارى دەكرد(الله اكبر)، مەرگى پشتگوێ دەخست و بەرەو ڕووى دوژمنان دەچوو.[4]

     لە فەتحى عەككادا توانایەكى بەرچاوى نیشانداوەو هەندێك پێیان وایە یەكێك بووە لەوانەى بەهۆی ڕاوێژپێكردنى و تێڕامانى وردیەوە بوەتە هۆكارى سەركەوتنیان.[5]

     ئیبن تەیمیە هەواڵى هاتنى غازان خانى سەركردەى مەغۆلەكانى بۆ دیمەشق بیست، بە هاتنى ئەو هەواڵە زۆرێك لە سەركردەو زاناكان وڵاتیان بەجێهێشت و ترس ناوچەكەى گرتەوە، ئیبن تەیمیەش خەڵكى هاندا تا بەرگرى بكەن و شەهیدى لەلا بەچێژكردن و بەڵێنى سەركەوتن و نەمانى ترسى پێدان.[6]

     بەمە هەندێك لە ناودارانى شارەكە لەگەڵ ئیبن تەیمیە كۆبوونەوەو چوون بۆ لاى غازان خان، غازان كە ئەوانەى بینى وتی: ئەمانە كێن؟ وتیان: ئەمانە گەورەو دیارەكانى دیمەشقن، ئەویش مۆڵەتى پێدان تا بچنە لاى، ئیبن تەیمیە پێش هەموویان كەوت و ئەوەى بە ڕاستى دەزانى وتى و هەڕەشەى ئەگەرى ڕژانى خوێنى موسڵمانانى لێكردو لە وتەكانیدا فەرمایشتى خواو پێغەمبەرى((صلى الله عليه وسلم)) دەهێنایەوەو دەنگى لە ڕووى غازاندا بەرز دەكردەوەو بەرەو ڕووى دەچوو تا ئەوەى ئەژنۆى لە ئەژنۆى غازان نزیكبوویەوە، سوڵتانیش گوێی لێدەگرت و سەرسام بوو و پرسی ئەم كەسە كێیە؟ من كەسی وام نەدیوە! ئینجا باسی زانست و ڕۆڵی ئیبن تەیمییەى بۆ كرا، غازان وتى: ئەگەر پێت خۆشە وڵاتى باوباپیرانت بۆ بنیاد دەنێمەوەو لەوێ ببە بە بەرپرسی، بەڵام ئیبن تەیمیە ڕازى نەبوو، بەرامبەر بەوە بوو بە هۆكارى ئازادبوونى ژمارەیەك لە دیلەكان.[7]

     ئیبن تەیمیە كە زانى هەڵمەتى مەغۆلی ناوەستێت و موسڵمانانیش جارێك لەبەردەمیاندا شكابوون، خۆى چوو بۆ میصر و لەوێ سوڵتانى هاندا تا بە سەربازەكانیەوە بێتە شام و دژ بە مەغۆلەكان بجەنگێت.^[8]

     لە ماوەى شكستى یەكەمى موسڵماناندا شام كەوتە بەر ڕەوشێكى ترس و زاڵبوونى دزو جەردەو دڵەڕاوكێ و خەڵكى بڵاوەیان لێكرد،[9] سوڵتانى مەغۆلیش بەرەو دیمەشق دەهات، ئیبن تەیمیە و كۆمەڵێك ناودار چوونە لاى و ئیبن تەیمیە لە ڕێگەى وەرگێڕێكەوە لەگەڵ غازاندا قسەى دەكردو پێی وت: پێی بڵێ تۆ بانگەشە دەكەیت موسڵمانیت و بانگبێژو دادوەرو پێشەواو مامۆستات لەگەڵە، ئیتر بۆچى هێرش دەكەیتە سەر وڵاتى ئێمە؟ باوك و باپیریشت بێباوەڕبوون و هێرشیان نەبردینە سەرو بەڵێنیان پپداین، كەچى  تۆ ناپاكیت لە بەڵێنەكە كرد.[10]

     دواتر خواردن هێنراو هەموان نانیان خوارد جگە لە ئیبن تەیمیە، پرسیاریان لێكرد بۆچى نان ناخوات، ئەویش پێی وتن چۆن نانێك دەخوات كە لە خەڵك سەنراوە؟ غازان داواى لە ئیبن تەیمیە كرد نزاى بۆبكات، ئەویش ئەم نزایەى بۆ كرد:" خوایە ئەم بەندەى تۆ ئەگەر لەبەر سەرخستنى پەیامی تۆو بۆ ئەوە جەنگ دەكات كە هەموو ئایین بۆ تۆ بێت سەرى بخەو پاڵپشتى دەسەڵاتى  بكەو خاك و وڵاتى بدەرە دەست، ئەگەریش لەبەر ڕووپامایى و دنیاویستییەو بۆ سەرخستنى خۆی و شكستى ئیسلام و موسڵمانانە، خوایە سەرشۆڕی بكەو تێكى بشكێنە"، غازانیش دەستى بەرز كردبوویەوەو ئامینى بۆ نزاكەى دەكرد.[11]

     بالسی كە لەگەڵ ئیبن تەیمیە چووبوو بۆ ئەو دانیشتنە، دەڵێت هەموومان دەترساین و چاوەڕێ بووین ئیبن تەیمیە بكوژێت، كاتێك چوونە دەرەوە دادوەرى دادوەران سەسرەى بە ئیبن تەیمیەى وت: "خەریك بوو هەموومان بە كوشتن بدەیت، ئێمە لەمەودوا لەگەڵ تۆ نین" ئەویش وتى: "بەڵكو سوێند بەخوا من هاودەمیتان ناكەم"، لە ڕێدا ئیبن تەیمیە بە سەلامەتى گەشتەوە جێى خۆى و سێ سەد سواریش بوونە هاودەم و هەوادارى و لەگەڵی چوون بۆ دیمەشق، ئەوانی تریش كەوتنەبەر هەڵمەتێكى تەتەرەكان.[12]

     تەتەرەكان هەوڵیاندا بە وتوێژ دیمەشق لە موسڵمانان بسەنن، كاتێك قبجق داواى بەدەستەوەدانى قەڵای دیمەشقى كرد، ئیبن تەیمیە هەواڵی بۆ بەرپرسەكەى نارد كە ئەگەر یەك بەردیشى تێدا مابێت ئەگەر توانیت قەڵاكەیان نەدەیت بەدەستەوە، ئەو كارە بەرژەوەندیەكى گەورەى بۆ خەڵكى شام تێدایە.[13]

     لە ڕۆژی هەینى چواردەى ڕەبیعولئاخرى (699ك/1299ز.) لە مینبەرەكانى دیمەشق و بە ئامادەبوونى مەغۆل لە دیمەشق  وتار بۆ غازان خوێندرایەوە، دواتر كەوتنە تاڵان و بڕی و سووتاندن و كوشت و بڕ.[14]

     ئیبن تەیمیە دووبارە لەگەڵ چەند هاودەمێكیدا چوو بۆ لاى غازان، بەڵام ڕێی پێ نەدرا غازان ببینێت،[15] پاشان مەغۆل كەوتە لێدانى قەڵاى دیمەشق و لە شاردا زیناو مەیخواردن بڵاوبوویەوە.[16]

     كۆمەڵێك لە سەربازانى قەڵاكە هاتنەدەرێ و كوشتارێكى مەغۆلەكانیان كرد، لەو نێوەندەشدا  ژمارەیەك لە موسڵمانەكان كوژران، قبجق هەوڵیدا بە ئاشتى قەڵاكە بگرن و كۆمەلێك لە موسڵمانانى نارد بۆلاى جێگیرەكەى، بەڵام ئەو بەدەستیەوە نەدا.[17]

     لە (8ى ڕەجەب) دا ئیبن تەیمیە جارێكى تر هاتەوە بۆ لاى غازان و داواى ئازادكردنى ژمارەیەك لە موسڵمانانى كرد، پاشان لە بەرەبەیانى هەینیدا ئیبن تەیمیە كەوتە لەناوبردنى مەیخانەكان، پاشان دەرگاى داخراوى (الخرج) یشى كردەوە.[18]

     لە هەینى بیستى شەوالى ساڵی (699ك/1299ز) دا جەمالەدین ئاقوش ئەفرەم بە سوپاكەیەوە چوو بۆ شاخى جەردو كیسراوان، چونكە بیروباوەڕو كرداریان خراپ بوو، ئیبن تەیمیەش بە ژمارەیەك خۆبەخشەوە بەشدارى كرد، بەڵام سەركردەكانیان هاتن بۆلاى ئیبن تەیمیە و تەوبەیان كرد، ئەویش ماڵ وسامانێكى لەسەریان دانا،[19] دوابەدواى ئەوە كەوتنە خۆئامادەكردن بۆ جەنگى تەتەرەكان، ئیبن تەیمیەش خەڵكى هاندەدا كە لەو پێناوەدا پارەو تواناى خۆیان بخەنەگەڕ.[20]

     لەو ماوەیەدا هەواڵ هات كە سوڵتان گەڕاوەتەوە بۆ میصر، بەمە خەڵكەكە هیوابڕاو بوون و ترس شامى گرتەوە، بەڵام ئیبن تەیمیە چوو بۆ لاى جێگرى شام و سەربازان و هانیدان تا لە ڕووى تەتەردا بوەستن و دەستبەردار نەبن، پاشان گەڕایەوە بۆ شام و بڕیاریدا بچێت بۆ میصر تا سوڵتان هان بدات بێت بۆ شام و دژ بە مەغۆلەكان بجەنگێت.[21]

     ئیبن تەیمیە چوویە لاى مەمالیكەكانى میصر و بەسوڵتانى وت:"ئەگەر قەدەرى خوا وابوایە  شامیش لەدەست ئێوەدا نەبوایە و ئێوە پاشا نەبوونایەو ئەوان داواى یارمەتییان لێبكردنایە، ئەركى سەرشانتان بوو تا سەریانبخەن، چ جاى ئەوەى ئێوە فەرمانڕەواو سوڵتانیانن و ئەوانیش هاوڵاتیانى بەردەستتانن و ئێوە لێیان بەرپرسن"،[22] بەمە هەموویانى هانداو بڕیاریاندا بەرەو شام بەڕێكەون، كە سەربازانیش گەشتنە شام خەڵكى دڵخۆش بوون،[23] ئیبن تەیمیەش گەڕایەوە بۆ شام و سوپاى موسڵمانان و تەتەرەكان لە یەكتر نزیكبوونەوەو ئیبن تەیمیە سوێندى بۆ سەركردەكان خوارد كە ئەمجار سەردەكەون، پاشان وتى:" ئەگەر منتان لە ڕیزى مەغۆلەكانیشدا بینی قورئانێكم لەسەر سەر بوو بمكوژن".[24]

     مانگى ڕەمەزان هات و سوپاى موسڵمانان لە ئامادەباشیدا بوون، ڕۆژى شەممە ئەگەرى جەنگ بوو، بارانێكى بەلێزەمە بارى و سوپاى شام ومیسر لە (مرج صفر) كۆبوونەوەو خودى سوڵتان ئامادەبوو، سوڵتان لە ناوەڕاستى سوپاو سەلارو بینبس و ئەیبەك و بەكتمر لە چواردەوریدا بوون.[25]

     ئیبن تەیمییە فەتواى دەركرد موسڵمانان ڕۆژوەكانیان بشكێنن و خۆشی لەوەدا  دەستپێشخەر بوو،[26] لەعەسری ڕۆژى شەممەدا جەنگێكى سەخت ڕوویدا و تا دواى نیوەڕۆی یەكشەممە بەردەوام بوو و تیایدا مەمالیكەكان سەركەوتن و ژمارەیەكى زۆر لە مەغۆلەكان كوژران، ئەو جەنگە بە جەنگى شەقحەب ناسراوە.[27]

     سوڵتان لەو جەنگەدا تووشی دوودڵی بوو، ئیبن تەیمیە پێی وت: خۆڕاگربە، چونكە دڵنیابە سەردەكەویت،[28] پاش سەركەوتن سوڵتان گەڕایەوە بۆ دیمەشق[29] و ئیبن تەیمیەش گەڕایەوە و زۆرێك لە سەركردە و كەسەكان وەسفیان دەكرد، ئەویش پێی وتن:من پیاوى گەلم نەوەك دەوڵەت.[30]

     پاشان ئیبن تەیمیە چوو بۆ شاخى كیسرەوان كە شاخێكى زۆر سەخت بوو، ڕافیزەكان دەستیان بەسەردا گرتبوو، دانیشتووەكانى ئەوكاتى سەركەش بوون، پاش هەوڵێكى بەهێز شاخەكە گیرا،[31] دواى ئەوە ئیبن تەیمیە نامەیەكى بۆ سوڵتان ناسر نارد و هەواڵى ئەو سەركەوتنەى پێدا.[32]