ناوى عەبدوڵاى كوڕی رەواحەى كوڕی ثهعلەبەیە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، كونیەكەى ئەبووموحەممەد یان ئەبوورەواحە یان ئەبوو عەمرە، دایكی ناوى كەبشەی كچی واقیدە.[1]
عەبدوڵا یەكێكە لە دەستەى یەكەمى موسڵمان بوانى ناو پشتیوانان، هەروەها یەكێكە لە دوانزە نەقیبەكەى شەوی بەیعەتى عەقەبە.[2]
عەبدوڵا لە هەریەك لە غەزاكانى بەدر و ئوحود و خەندەق و لە حودەیبیە و عومرەى پاش حودەیبیەشدا بەشدارى كرد،[3] عەبدوڵا كە دەچوو بۆ غەزا، یەكەم كەس دەكەوتەڕێ و لەوسەریشەوە كۆتا كەس بوو دەگەڕایەوە.[4]
رۆژێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەسەر ولآخێ بوو، دەچوو بۆ سەردانى سەعدى كوڕی عوبادە، ئوسامەى كوڕی زەیدیش لەدوایەوە لەگەڵیدا سەركەوتبوو، ئەمەش لەپێش جەنگى بەدردا بوو، داى بەلاى كۆڕێكدا كە موسڵمان و جوولەكە و بتپەرستیشى تێدابوو، عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى كوڕی سەلولیش لەوێ بوو، هەروەها عەبدوڵاى كوڕی رەواحەش لەوێ بوو، كاتێ تەپوتۆزى ولآخەكە بەر كۆڕەكە كەوت، عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى لووتى خۆی بە عەباكەى داپۆشی، ئینجا وتى تۆزمان بەسەردا مەكەن، پغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەلامى بۆ كردن و دواتر وەستا و بانگى كردن بۆ لاى خوا و قورئانى بەسەریاندا خوێندەوە، عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى كوڕی سەلول وتى هۆ كابرا، ئەوەى تۆ دەیڵێیت ئەگەر حەق بێت لەوە باشتر نیە، دەى ئیتر لە مەجلیسەكانماندا بێزارمان مەكە و برۆرەوە بۆ شوێنی خۆت، هەركامان هات بۆ لات بۆى بخوێنەرەوە و قسەى خۆتى بۆ بكە، عەبدوڵاى كوڕی رەواحە وتى ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) وەرە مەجلیسمان ئێمە دڵخۆشین بەوە، موسڵمان و بێباوەڕ و جوولەكەكان بەینیان شلۆق بوو، خەریك بوو بدەن بە یەكدا، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئارامى كردنەوە، ئینجا سوارى ولآخەكەى بوویەوە و چوو بۆ لاى سەعدى كوڕی عوبادە، پێی فەرموو ئەی سەعد نەتبیستووە ئەبووحوباب چی وتووە؟ مەبەستی عەبدوڵاى كوڕی ئوبەی بوو، ئاوها و ئاواى وت، سەعد وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) لێی خۆش بەو چاوپۆشی لێ بكە، سوێند بەوەى قورئانى بۆ دابەزاندویت خواى گەورە ئەو حەقە دێنێت كە بۆ تۆی ناردووە، خەڵكی ئەم ناوچە رێككەوتبوون بیكەن بە سەرگەورەى ئێرە، كە خوا تۆی بە حەق نارد ئەو بەوە بێزار بوو، بۆیە دەبینیت ئەوە دەكات كە لەبەرچاوتە.[5]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستی پاش غەزاى ئوحود بچێت بۆ بەدر كە وادەى بوو لەگەڵ قورەیشیەكان لەوێ روبەرووى یەكدى ببنەوە، عەبدوڵاى وەك بەرپرسی مەدینە دانا تا دەگەڕێتەوە.[6]
جارێك پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(هەجوى قوڕەیش بكەن، چونكە ئەوە لە تیرباران كردنیان زۆر قورسترە بۆیان)، ئەوەبوو ناردى بەشوێن عەبدوڵاى كوڕی رەواحەدا و فەرمووى(هەجویان بكە)، عەبدوڵاش بە شیعر كەوتە شكاندن و هێرشكردنە سەر قوڕەیشیەكان، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەوە رازى نەبوو و ناردى بەشوێن كەعبی كوڕی مالیكدا، دواتر ناردى بەشوێن حەسسانى كوڕی ثابتدا.[7]
لە غەزاى خەندەقدا كاتێك خەندەق لێدەدرا، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) خۆی بەشدارى كرد و خۆڵی دەگواستەوەو لەگەڵ ئیشەكەیدا شیعرێكی عەبدوڵاى كوڕی رەواحە دووبارە دەكردەوە:
اللهم لولا أنت ما اهتدينا
ولا تصدقنا ولا صلينا
فأنزلن سكينة علينا
وثبت الأقدام إن لاقينا
إن الألى قد بغوا علينا
وإن أرادوا فتنة أبينا[8]
(خوایە گەر تۆ نەبوویتایە، رێنوێنیمان لەكوێ بوایە،نە نوێژمان دەبوو، نە رۆژویەك، سوكناییمان بۆ بڕژێنە، لە ساتى جەنگى دوژمنیش، پێچەسپاویمان پێ ببەخشە، ئەوان لێمان یاخى بون، خراپەیان بوێت رازى نابین).
لە عومرەى دواى رێككەوتنى حودەیبیەدا، عەبدوڵا هاودەم بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوو بۆ عومرەكەو بەشدارى كرد، جا لەوێ لە كاتى رێڕۆیشتنی پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) ئەم شیعرەى وت:
خلوا بني الكفار عن سبيله
اليوم نضربكم على تنزيله
ضربا يزيل الهام عن مقيله
ويذهل الخليل عن خليله
عومەرى كوڕی خەططاب وتى ئەی كوڕی رەواحە لە حەرەمى خوادا و لە خزمەت پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) ئەو شیعرە دەڵێیت؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموى(وازى لێ بێنە ئەی عومەر، سوێند بەوەى گیانى منى بەدەستە، وتەكەى لە تیر بەركەوتن سەختترە بۆیان-بۆ قوڕەیشیەكان).[9]
جارێك عەبدوڵاى كوڕی رەواحە بە هاوڕێیەكى خۆی وت وەرە با ساتێك ئیماندار بین،كابرا وتى مەگەر ئێمە ئیماندار نین؟ عەبدوڵا وتى با، بەڵام یادى خوا بكەین تا ئیمانمان زیاد بكات.[10]
ژنەكەى عەبدوڵا كە پاش شەهیدبوونى عەبدوڵا شووی كردەوە، بە مێردەكەى تری دەوت: عەبدوڵا كە دەیویست بچێتە دەرەوە دوو ركات نوێژی دەكرد، كە دەشهاتەوە ماڵەوە دوو ركات نوێژی دەكرد، هەمیشە ئاوا بوو و قەت لەبیری نەدەچوو.[11]
جارێك عەبدوڵا لاى ژنەكەى راكشابوو، دواتر چوو بۆ لاى كەنیزەكەكەى و لەگەڵیدا جووت بوو، ژنەكەى سەیری جێگەكەى كرد عەبدوڵاى نەبینی، هەستا و چوو عەبدوڵاى لەگەڵ كەنیزەكەیدا بینی، خێرا چوویەوە بۆ ماڵەوەو چەقۆیەكى هەڵگرت و هات بەرەو لاى عەبدوڵا، عەبدوڵاش لە سەرجێی تەواو بووبوو، كە ژنەكەى بینی وتى چیتە؟ ژنەكەى وتى چیمە؟ ئەگەر فریات دەكەوتم بەم چەقۆیە پشتم لەت دەكردیت، عەبدوڵا وتى چیت لێ دیوم؟ ژنەكەى وتى بینیم بەسەر كەنیزەكەى خۆتەوە بوویت، عەبدوڵا وتى تۆ ئەزانیت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رێگری لێكردوین ئەگەر یەكێكمان لەشگران بوو قورئان بخوێنێت، جا وا-بۆ دڵنیابوونى تۆ كە من لەگەڵ كەنیزەكەم جووت نەبوم- قورئان دەخوێنم، ژنەكەى وتى ئادەى، عەبدوڵاش بەم شیعرە وتى:
أتانا رسول الله يتلو كتابه
كما لاح مشهور من الفجر ساطع
أتى بالهدى بعد العمى فقلوبنا
به موقنـــات أن مـــا قال واقع
يبيت يجافي جنبه عن فراشه
إذا استثقلت بالمشركين المضاجع
ژنەكەى كە ئەوەی بیست بڕواى پێكرد و وتى بڕوام بە خوا هێنا و چاوەكانم بەدرۆ خستەوە، كە رۆژ بوویەوە عەبدوڵا چوو بەسەرهاتەكەى بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) باسكرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە بەسەرهاتەكەى بیست دەستى كرد بە پێكەنین تا ددانەكانى پێشەوەى دەركەوتن.[12]
جارێك عەبدوڵاى كوڕى رەواحە دەچوو بۆ مزگەوت، نزیك بوویەوە لە مزگەوت و گوێی لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو كە وتارى دەدا و فەرمووى(دابنیشن)، عەبدوڵاش هەر لە دەرەوە دانیشت، دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە ئەوەى بیستەوە، بە عەبدوڵاى فەرموو (خواى گەورە سوور بونت لەسەر گوێڕایەڵی خوا و گوێڕایەڵی پێغەمبەرەكەى زیاد بكات).[13]
ئەبوودەردا ْ دەڵێت جاری وا هەبوو لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەردەچووین، رۆژەكە زۆر گەرم دەبوو، كەس نەبوو بەڕۆژوو بێت جگە لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و عەبدوڵاى كوڕی رەواحە.[14]
رۆژێك عەبدوڵا نەخۆش كەوت و لەهۆش خۆی چوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هات بۆ سەردانى، نزاى بۆ كرد و فەرموى(خوایە ئەگەر ئەجەلى هاتووە لەسەری سووك بكە، ئەگەریش ئەجەلى نەهاتووە شیفاى بدە)، عەبدوڵا كەمێك هاتەوە هۆش خۆی و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دایكم دەیوت كێوەكەم رۆ، پشتى شكاوم، فریشتەیەكیش چەكوشێكی ئاسنینی پێ بووو دەیوت تۆ وایت؟ جا ئەگەر بموتایە بەڵێ، بەوە شەت و پەتى دەكردم.[15]
عەبدوڵاى كوڕی رەواحە لە غەزاى موئتەدا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو.
موئتە لە خوارووى بەلقا بوو ماوەیەك دوور بوو لە شام، ئەوەبوو لە مانگى جەمادیلئوولادا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە نامەیەكەوە حارثى كوڕی عومەیری ئەزدى نارد بۆ لاى پاشای بوصرا، كەچی كە گەیشتە موئتە شورەحبیلی كوڕی عەمرى غەسانى رێی پێ گرت و كوشتى، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەوەى لەسەر سەخت بوو، بۆیە سوپایەكى نارد كە نزیكەى سێ هەزار كەس دەبوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەمیری خەڵكەكە زەیدی كوڕی حارثهیە، ئەگەر كوژرا ئەوە جەعفەرى كوڕی ئەبوتالیب ئەمیرە، ئەگەر ئەویش كوژرا ئەوە عەبدوڵاى كوڕی رەواحە ئەمیرە، ئەگەر ئەویش كوژرا با موسڵمانان بە رەزامەندى خۆیان لەنێو خۆیاندا كەسێك دیارى بكەن و بیكەنە ئەمیریان)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئالآیەكى سپى دایە دەست زەیدى كوڕی حارثهو وەسیەتى كرد بۆیان تا بچنە شوێنی كوژرانەكەى حارثى كوڕی عومەیر و خەڵكی ئەوێ بانگ بكەن بۆ ئیسلام، ئەگەر موسڵمان بوون باشە، ئەگەرنا پشت بەخوا ببەستن و دژیان بجەنگن، خۆیشی بۆ بەڕێكردنیان لەگەڵیان چوو تا گەیشتە (ثنية الوداع)، ئیتر لەوێ وەستا و ماڵئاوایی كرد لێیان، موسڵمانانیش نزایان دەكرد بۆیان و دەیانوت خوا بتانپارێزێ و بە چاكى و دەستكەوتەوە بتانگێڕێتەوە، دوژمنیش ئەم هەواڵەی بیست و سوپاى كۆكردەوەو شورەحبیل نزیكەى سەد هەزار سەربازى كۆكردەوەو دەستەى پێشڕەوی نارد.
كاتێك موسڵمانان گەیشتنە خاكى شام و هەواڵی زۆری سوپاى دوژمن و هاتنى هیرەقلیشیان بە سوپایەكەوە بیست كە نزیك لەو ناوچە بوو، وتیان با نامە بنێرین بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا بزانین فەرمان بە چی دەكات، بەڵام عەبدوڵاى كوڕی رەواحە موسڵمانانى هاندا تا درێژە بدەن بە چوونەكەیان، ئەوەبوو درێژەیان دا بە چوونەكەیان تا گەیشتنە موئتە، دوژمنیش بە سوپایەكى گەورەوە هاتن و جەنگ لەنێوانیاندا روویدا، زەید بە ئالآكەوە جەنگا تا رمێكی بەركەوت و شەهید بوو، ئینجا جەعفەرى كوڕی ئەبووطالیب ئالآكەى گرتەدەست و لەسەر ئەسپەكەى دابەزى و دەمارێكی پێی ئەسپەكەى بڕی تا نیشانى بدات راكردن نیە، ئینجا جەنگا تا سەربازێكی رۆمی بە شمشێر لێیدا و وا لێیدا كردى بە دوو بەشەوە، یەكێك لە بەشەكانى جەستەى نزیكەى سی و ئەوەندە بریندارى پێوە بوو، بە هەموو جەستەیەوە نزیكەى حەفتاو ئەوەندە بریندارى بینرا چ لە بەركەوتنى شمشێر یان رم بێت، ئینجا عەبدوڵاى كوڕی رەواحە ئالآكەى هەڵگرت و ئەویش جەنگا تا كوژرا، ئینجا موسڵمانان ئالآكەیان دایە دەست خالیدی كوڕی وەلید و ئەویش بە پلانێكی سەركەوتوو توانى پاشەكشە بكات بە سوپاى موسڵمانان.[16]
زەیدی كوڕی ئەرقەم كە هەتیو بوو و لاى عەبدوڵاى كوڕی رەواحە بووو ئەو سەرپەرشتی دەكرد، لە غەزاى موئتەدا هاودەم بە عەبدوڵا چوو و بەشدارى كرد، جا لەوێ كە شەو داهات عەبدوڵا بە هێواشی شیعری دەهۆنیەوەو تیایدا ئاواتى بە شەهیدی دەخواست، زەید كە ئەو شیعرەى بیست دەستی كرد بە گریان، عەبدوڵاش بە گۆچانەكەى دەستی تێیخوڕی و وتى لاسار تۆ چ زەرەرێك دەكەیت خوا شەهیدی بە من ببەخشێت و تۆیش لەگەڵ كاروانەكە بگەڕێیتەوە.[17]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی كوژرانى جەعفەر و زەید و عەبدوڵاى كوڕی رەواحەى بیست دانیشت و خەفەت دەموچاوى داگرتبوو،[18] ئینجا دەیفەرموو (خوایە لە زەید خۆش بیت، خوایە لە زەید خۆش بیت، خوایە لە زەید خۆش بیت، خوایە لە جەعفەر خۆش بیت، لە عەبدوڵاى كوڕی رەواحە خۆش بیت).[19]
[1] - أسد الغابة، ج3، ص 237.
[2] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج3، ص 898.
[3] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 526.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 84.
[5] - صحيح البخاري، الرقم 4299.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 526.
[7] - صحيح مسلم، الرقم 4649.
[8] - صحيح البخاري، الرقم 3896.
[9] - صحيح ابن خزيمة، الرقم 2501واللفظ له، صحيح ابن حبان، الرقم 5867، سنن الترمذي، الرقم 2848وقال حسن صحيح، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 3728، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 19566، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 3298، صححه شعيب الأرناؤوط، كما صححه الألباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي.
[10] - شعب الإيمان للبيهقي، الرقم 49.
[11] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 233، صححه ابن جر في الإصابة، ج3، ص 84.
[12] - سنن الدارقطني، الرقم 374.
[13] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 2511، صححه ابن حجر في الإصابة، ج3، ص 84.
[14] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 233.
[15] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 232.
[16] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج2، ص 128-129.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 84-85.
[18] - صحيح البخاري، الرقم 1250، صحيح مسلم، الرقم 1602، صحيح ابن حبان، الرقم 3204، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 1953، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 6678، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 23755.
[19] - مصنف ابن أبي شيبة، الرقم 11769،