كۆتا رۆژان و برینداربوونى عومەر

عەمرى كوڕی مەیموون دەڵێت چەند رۆژێك پێش ئەوەى عومەر بریندار بكرێت، من عومەرم بینی كە لەگەڵ حوذەیفەى كوڕی یەمان و عوثمانى كوڕی حونەیفدا وەستابوو، سەبارەت بە كاروبارى وڵات قسەیان دەكرد، دواتر عومەر وتى خوا سەلامەت بمهێڵێت بێوەژنانى عێراق وا لێدەكەم دواى من پێویستیان بە هیچ پیاوێ نەبێت، دواى چوار رۆژی تر بریندار كرا، من ئەوكات لە نزیكیەوە بووم، تەنها عەبدوڵاى كوڕی عەبباس لە نێوانماندا بوو، نوێژی بەیانى بوو، بە نێو ریزەكاندا دەگەڕاو دەیوت رێك راوەستن، تا هیچ لارو وێریەكى بەدی نەدەكرد ئینجا دەگەڕایەوە شوێنی خۆی، دواى ئەوە چوویە پێشەوەو نوێژی دابەست و وابزانم لە ركاتى یەكەمدا سوورەتى یووسف یان سوورەتى نەحلى خوێند، تا ئەوەى خەڵكی هاتن، هێندەى نەبرد گوێم لێ بوو هاوارى كرد سەگەكە كوشتمى-یان سەگەكە خواردمى-، كابراى بێزراو بە چەقۆیەكى دووسەرەوە بۆی هەڵهات و بە راست و چەپدا خەڵكەكەى دەپێكا تا ئەوەى سیانزە كەسی بریندار كرد و حەوت لەوانەش مردن، یەكێك لە موسڵمانان شتێكی دا بەسەریدا و كابراش كە زانى تازە گیراوە خۆی سەربڕی، عومەر دەستی عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفى گرت و خستیە پێشەوە تا نوێژەكە بكات بۆ خەڵكەكە، ئەوانەى لە نزیك عومەرەوە بوون زانییان چی روویداوە، بەڵام ئەوانەى دواوە نەیاندەزانى چی بووە، عەبدوڕەحمان نوێژێكی كورتى كرد بۆیان، دواتر عومەر بە ئیبن عەبباسی وت بزانە كێ منى كوشت؟ ئەویش وتى پیشەسازەكە-كە خزمەتكارى موغیرەى كوڕی شوعبە بوو، عومەر وتى خوا بیكوژێت خۆ من چاكەى زۆرم لەگەڵ نواند، سوپاس بۆ خوا كە مەرگمى بە دەستی كەسێك دانەنا كە بانگەشەی موسڵمانێتی بكات،  ئینجا عومەر برایەوە بۆ ماڵەوەو ئێمەش لەگەڵی چووینە ماڵەوە، هەندێ دەیانوت چاك دەبێتەوە، هەندێ دەیانوت دەترسین بمرێت، ئینجا بڕێ شەربەت هێنرا تا بیخواتەوە، شەربەتەكەى خواردەوە خێرا هاتە دەرەوە، ئینجا شیری بۆ هێنرا، لە شوێنی برینەكەیەوە هاتە دەرەوە، ئیتر زانییان عومەر نامێنێت، خەڵكەكە دەهاتن بۆ لای و دڵخۆشییان دەدایەوە، ئینجا عومەر وتى بزانن چەندە قەرزارم، حسابیان كرد نزیكەی هەشتاو شەش هەزار قەرزار بوو، ئەویش وتى ئەگەر سامانەكەم بەشی كرد قەرزەكانم بدەنەوە، ئەگەرنا داوا بكەن لە بەنى عەددى-هۆزەكەم- تا قەرزەكەم بدەنەوە، ئەگەر بەوەش تەواو نەبوو ئەوە داوا بكەن لە قوڕەیش و لەوە زیاتر داوا لە كەسی تر مەكەن.

دیاریكردنى جێنشین

لە كۆتا حەجى عومەرى كوڕی خەططابدا عەبدوڕەحمانیش بەشدار بوو، بیستی كەسێك دەیوت ئەگەر عومەر مرد من بەیعەت بە فلآنە كەس دەدەم، عەبدوڕەحمانیش بە خەلیفەى وت چی روویداوە، عومەر وتى دواى عەسر پشت بەخوا روونكردنەوە دەدەم بەو خەڵكە، عەبدوڕەحمان وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران ئەوە مەكە، چونكە ئێستا هەمەچەشنە خەڵك هاتون و لەوانەیە قسەیەك بكەیت كە وەك خۆی وەرینەگرن، بەڵام كە چوویتەوە مەدینە قسەی خۆت بكە، عومەریش راكەى عەبدوڕەحمانى وەرگرت.[1]

لەو نوێژەدا كە عومەرى كوڕی خەططاب پێكرا، خێرا فەرمانى كرد عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف نوێژەكەی بۆ خەڵكەكە كرد، پاشان عەبدوڕەحمانى بانگ كرد و وتى دەمەوێت تۆ راسپێرم بۆ بارى دەسەلآتى دواى خۆم، عەبدوڕەحمان رازى نەبوو، عومەر وتى دەی ئەم ماوە بێدەنگ بە تا ئەو كەسانە راسپێرم كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا وەفاتى كرد لێیان رازى بوو.[2]

عومەرى كوڕی خەططاب پاش ئەوەى پێكرا، شەش كەسی راسپارد تا لەنێو خۆیاندا كەسێك دیارى بكەن بۆ خیلافەت، ئەوانیش بریتی بوون لە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، عوثمانى كوڕی عەففان، طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا، زوبەیری كوڕی عەووام، سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص، عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوف.[3]

عومەرى كوڕی خەططاب ئەگەرى دانا بۆ درووستبوونى راجیایی لەسەر دیاریكردنی كەسێك و چارەسەری بۆ داناو وتى ئەگەر سێ كەس سێ كەس كەوتن (واتە بوون بە دوو بەشەوە) ئەوە عەبدوڵاى كوڕی عومەر بكەن بە دادوەرى نێوانیان، ئەگەریش بە دادوەری ئەو رازى نەبوون، ئەوە لەگەڵ ئەو دەستەیە بن كە عەبدوڕەحمانى كوڕی عەوفی تێدایە.[4]

ئەوەبوو  دواجار سیانیان وازیان هێنا لە مافەكەیان بۆ ئەوانى تر، مانەوە سەر عەبدوڕەحمان و عەلى و عوثمان، عەبدوڕەحمان وتى منیش لەپێناو خوادا واز لە مافەكەم دێنم و ئێوەش یەكێكتان وازبهێنن تا بەیعەت بدەین بەوی تر، دواجار ئەهلى شوورا بڕیاری كۆتاییان دایە دەست عەبدوڕەحمان، ئەویش كەوتە وەرگرتنى راى خەڵكی و تەنانەت راى ژن و منداڵیشی وەرگرت، راى سوارەو پیادەكانیشی وەرگرت، سێ شەو و رۆژ بەردەوام بوو لەو راوەرگرتنەى، راى زۆرینەى هەرەزۆر لەسەر عوثمانى كوڕی عەففان بوو، دواجار لەبەری بەیاندا مێزەرەكەى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) كردە سەر و ناردى بە شوێن ناودارانى ناو كۆچەران و پشتیوانان و خەڵكی ترداو مزگەوت پڕ بوو لە خەڵك، چوویە سەر مینبەرەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ماوەیەكی زۆر وەستا و بە دەنگى نزم نزایەكی زۆری كرد، دواتر خەڵكەكەی دواند، ئینجا عەلى بانگ كرد و دەستی گرت و وتى لەسەر قورئان و سوننەتى پێغەمبەرەكەى  و كردارى ئەبوبەكر و عومەر بەیعەتم پێدەدەیت؟ وتى ناوەلآ، بەڵكو هێندەى توانام هەبێت، عەبدوڕەحمان دەستی بەردا و عوثمانى بانگ كرد و دەستی گرت و هەمان شتی بەویش وت، عوثمان وتى بەڵێ بەخوا، ئەوەبوو عەبدوڕەحمان لە شوێنەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دانیشت و عوثمانیش لە پلیكانەى خوارترەوەو خەڵكەكە هاتن بەیعەتیان دا بە عوثمانى كوڕی عەففان و عەلى كوڕی ئەبووطالیبیش بەیعەتى پێدا.[5]

جا بڕێك دەق هاتون كە عەلى كوڕی ئەبووطاليب بەو بڕیارە ناڕازى بووبیت و ئەوەى بە فێڵ دانابێت، ئیبن كەثير دەڵێت: (ئەوەى زۆرێك لە مێژوونووسانى وەك ئیبن جەریر و كەسانێكی تر لە بڕێك كەسی نەناسراوەوە تۆماریان كردووە گوایە عەلى بە عەبدوڕەحمانى وتووە تۆ منت خەڵەتاند و تۆ لەبەر خزمایەتى و لەپێناو ئەوە عوثمانت دانا تا لە هەموو شتێكدا رات وەربگرێت و...هەموو ئەمانە پێچەوانەى تۆمارى صەحیح و دروستن و دەدرێنەوە بە رووى خاوەنەكانیاندا).[6]

كاتێك عومەری كوڕی خەططاب پێكرا، بڕیاری دا مەسەلەى خیلافەت بە شوورا بێت، ئەو دەیوت ئەگەر بمویستایە كەسێك رابسپێرم ئەوە زیاتر حەزم دەكرد زوبەیرى كوڕی عەوام بێت، چونكە ئەو پایەیەكى دینە.[7]

شەهیدكردنى عومەر

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب پێكرا، بە عەبدوڵاى كوڕی وت بڕۆ بزانە كێ منى كوشت؟ ئەویش وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران ئەبوولوئلوئەی كۆیلەى موغیرەى كوڕی شوعبە تۆی كوشت، عومەریش وتى سوپاس بۆ خوا كە مەرگى منى بە دەستی كەسێك نەهێنا كە تاكە سوجدەیەكیشی بردبێت بۆ خوا، ئەی عەبدوڵا بڕۆ بۆ لاى عائیشەو پرسیاری لێ بكە بزانە مۆڵەت دەدات لەلاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر ئەسپەردە بكرێم؟[8]

عەمرى كوڕی مەیموون دەڵێت ئامادە بووم كاتێك عومەر بە عەبدوڵاى كوڕی وت بڕۆ بۆ لاى دایكی باوەڕداران عائیشەو بڵێ عومەر سەلامت لێ دەكات، دواترپر سیاری لێ بكە بزانە مۆڵەت دەدات لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر ئەسپەردە بكرێم؟ عائیشەش وتى من ئەوەم بۆ خۆم دانابوو، بەڵام ئەمڕۆ لە خۆم دەگوزەرم بۆ عومەر، كە عەبدوڵا هاتەوە عومەر وتى چیت كرد؟ ئەویش وتى مۆڵەتى دا، عومەر وتى هیچ شتێ هێندەى ئەو شوێنە لام گرنگ نیە، جا كە مردم بمبەن بۆ ئەوێ و دواتر سەلام بكەن، دواتر هەمدى بڵێ عومەرى كوڕی خەططاب داواى مۆڵەت دەكات، ئەگەر عائیشە هەمدى مۆڵەتى دا ئەوكات ئەسپەردەم بكەن، ئەگەریش دەرفەتى نەدا بمگێڕنەوەو بمبەن بۆ گۆڕستانى موسڵمانان، دواتر وتى بۆ خیلافەت شیاوترین كەس ئەوانەن كە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تا وەفاتى  كرد لێیان رازى بوو، جا هەركەسیان دیارى كرد دواى من ئەوە خەلیفەتانەو گوێڕایەڵی بن،.. وەسیەت بۆ خەلیفەى دواى خۆم دەكەم یەكەمجار لەگەڵ كۆچەریە یەكەمینەكاندا چاك بێت و مافیان بزانێت و شكۆیان بپارێزێت، دواتر لەگەڵ پشتیوانان چاك بێت چونكە ئەوا پەنادەر بوون، با چاكەى چاكەكاریان قبوڵ بكات و لەوەشیان خۆش بێت خراپەیەك دەكات.[9]

كاتێك عومەر لە سەرەمەرگیدا بوو، سەری لە كۆشی عەبدوڵاى كوڕیدا بوو، وتى ئەی عەبدوڵا سەرم بخەرە سەر خۆڵەكە بەڵكو خواى گەورە بەو بارەوە بمبینێت و رەحمم پێ بكات.[10]

لە رۆژی یەكشەممەى ساڵی بیست و چوارى كۆچیدا عومەرى كوڕی خەططاب كۆچی دوایی كرد و تەرمەكەى ئەسپەردە كرا.[11]

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب وەفاتى كرد، سەعیدى زاواى زۆر گریا، پێیان وت بۆچی دەگریت؟ وتى بۆ ئیسلام دەگریم، گورزێكی بەركەوتووە تا رۆژی دوایی شوێنەوارى دەمێنێت.[12]

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب كۆچی دوایی كرد، هەریەك لە سەعید و عوثمانى كوڕی عەففان و صوهەیب و ئیبن عومەر دابەزینە ناو گۆڕەكەیەوە.[13]

كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب وەفاتى كرد، خەڵكێ نزایان دەكرد بۆ عومەر، عەلی كوڕی ئەبووطالیبیش وتى رەحمەتى خوات لێ بێت، هیوام وایە خواى گەورە لەگەڵ دوو هاوڕێكەت كۆت بكاتەوە-پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و ئەبووبەكر- چونكە من زۆر جار لە پێغەمبەرى خوام (صلى الله عليه وسلم) دەبیست دەیفەرموو من و ئەبووبەكر و عومەر بووین، من و ئەبووبەكر و عومەر وامانكرد، من و ئەبووبەكر و عومەر چووین.[14]

سەبارەت بە كاتى شەهیدبوونەكەى دەوترێت لە رۆژ شەممە لە سەرەتاى مانگى موحەرەمى ساڵی بیست و چوارى كۆچیدا بووە، دەشوترێت سێ رۆژ پێشتر پێكراوەو دواى سێ  رۆژ وەفاتى كردووە، سەبارەت بە تەمەنەكەشی لەكاتى شەهیدبوونیدا هەریەك لە پەنجاو دوو و پەنجا و چوار و پەنجاو پێنج و شەست و شەست و سێ ساڵی هاتووە، واقیدی دەڵێت راستتر لاى ئێمە ئەوەیە كە لە تەمەنى شەست ساڵیدا بووە،[15]

ماوەى خیلافەتى عومەرى كوڕی خەططاب دە ساڵ و حەوت مانگ و پێنج رۆژ بوو، یان دەوترێت دە ساڵ و هەشت مانگ و چوار رۆژ بوو،[16] ئەگەر بەپێی ئەو گێڕانەوەى لەدایكبوونەى بێت كە سی و چوار ساڵ پێش پێغەمبەرایەتى لەدایك بووە، ئەوە لە كاتى شەهیدبوونیدا تەمەنى حەفتاو یەك ساڵان بووە،  ئەگەریش بەپێی ئەوە بێت سیانزە ساڵ پاش ساڵی فیل لەدایك بووبێت ئەوە لەكاتى وەفاتیدا تەمەنى شەست و چوار ساڵان بووە.

چەند فەرموودەیەك كە عومەر دەیانگێڕێتەوە:

عومەرى كوڕی خەططاب دەڵێت بیستم لە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو:

(إنما الأعمال بالنيات ، وإنما لكل امرئ ما نوى ، فمن كانت هجرته إلى دنيا يصيبها ، أو إلى امرأة ينكحها ، فهجرته إلى ما هاجر إليه)،[17] (هەموو كردارێك بە نیەتە، هەر كەسیش نیەتەكەى بۆ حیسابە، جا هەركەس كۆچكردنى بۆ دنیا بێت تا بە دەستی بهێنێت یان ئافرەتێك بە هاوسەر بگرێت، ئەوە كۆچكردنەكەى بۆ ئەوەیە كە كۆچی بۆ كردووە).

عومەرى كوڕی خەططاب دەڵێت وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من لە سەردەمى نەفامیدا نەزرم كردبوو شەوێك لە مەسجیدولحەرام ئیعتیكاف بكەم، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (نەزرەكەت بەجێ بگەیەنەو شەوێك ئیعتیكاف بكە).[18]