ئەفلەح(رضي الله عنه):
ئەم هاوەڵە مامى شیری دایكی باوەڕداران عائیشەیە، دەشوترێ بەڵكو براى ئەبولقوعەیسە، یان دەوترێ ئەبولقوعەیس كونیەى بووە،[1]رایەكیش هەیە دەڵێت كونیەكەى ئەبولجەعد بووە،[2] ئیبن ئەثير پێی وایە راستتر وایە براى ئەبولقوعەیس بووە،[3] بەڵام لە موسنەدى ئەحمەدى كوڕی حەنبەلدا كە فەرموودەكەى تایبەت بەم هاوەڵە هێناوە بە ئەبولقوعەیس ناوى هێناوە.[4]
پاش ئەوەى ئایەتى حیجاب دابەزى بۆ سەر خێزانەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەفلەح جارێك چوو بۆ لاى دایكی باوەرداران عائیشە، بەڵام دایكی باوەڕداران عائیشە مۆڵەتى پێنەدا بچێتە ژوورەوە، ئەویش وتى خۆ من مامى تۆم، دواتر كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاتەوە عائیشە مەسەلەكەى باس كرد بۆی، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى پێكرد كە مۆڵەتى بدات.[5]
لە صەحیحی بوخاریدا فەرموودەكە وا هاتووە كە ئەفلەح پێی وت رێم پێ نادەیت لە كاتێكدا من مامی تۆم؟ ئەویش وتى چۆن؟ ئەفلەح وتى براژنەكەم شیری داوە بە تۆ، عائیشەش ئەوەى باسكرد بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، ئەویش فەرمووى (صدق أفلح ائذني له)،[6] ئەفلەح راست دەكات مۆڵەتى بدە.
ئەمە ئاماژەیە بەوپەڕی گوێڕایەڵی دایكی باوەڕداران عائیشە بۆ پێغەمبەرى خوا و دەستپێشخەرى نەكردن لە بڕیاردا تا دڵنیا بێت لە بڕیارى خوا و پێغەمبەرى خوا، وەك خواى گەورە فەرمان دەكات بە باوەڕداران (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ )،[7] هەروەك نیشانەى ئەوپەڕی داوێن پاكى ئەو ژنەیە بە جۆرێ تەنانەت بۆ مامیشی رێی نەداوە بێت مادەم ئایەتى خوا دابەزیوە و ئەویش دڵنیا نەبووە ئایا ئەو ئایەتە ئەو مامە شیریەشی دەگرێتەوە یان نا، بۆیە نمونەى ئەم جۆرە گێڕانەوانە دەبنە ئازار و دڵگرانى بۆ ناحەزانى دایكی باوەڕداران عائیشەی كچی ئەبووبەكر، لە لایەكەوە لەبەر ئەوەى گوێڕایەڵی و پاك داوێنى ئەو ئافرەتە نیشان دەدات، لەلایەكى ترەوە لەبەرئەوەى باسی نزیكی ئەو دەكات لە پێغەمبەرى خواوە (صلى الله عليه وسلم)، هەورەها ئەوان تەنها بە بیستنى ناوى قەڵس دەبن بۆیە كە بەمجۆەش ناوى بخوێننەوە هێندەى تر قەڵس دەبن.
ئەفلەح(رضي الله عنه):
ئەم هاوەڵە مەولاى بەنى عەبدودار بووەو كونیەكەى ئەبوو فوكەیهەیە، دەشوترێ مەولاى صەفوانى كوڕی ئومەییە بووە، هەروەها رایەك هەیە پێی وایە ناوى یەسار بووە، بەڵام زیاتر بە كونیەكەى ناسراو بووە، لە قۆناغی مەككەدا موسڵمان بووەو لە سەر موسڵمان بوونەكەشی ئازارو ئەشكەنجەى زۆر دراوە.[8]
سەبارەت بە رەچەڵەكى ئەفلەح هاتووە كە جوهەمی بووە، دەشوترێ بەڵكو بە بنەڕەت ئەزدى بووە، دەشوترێ دەدرێتەوە پاڵ ئەشعەریەكان.[9]
بەنى عەبدودار لە گەرماى هاویندا دەیانبردە دەرەوەو بە كۆتێكی ئاسنین دەیانبەستەوەو ئازاریان دەدا تا تەواو گەرماى بێت، ئینجا بەردى گەورەیان دەخستە سەر پشتى تا واز بینێ لە ئیسلام، لەتاو ئازار لە هۆش خۆی دەچوو، حاڵى بەوجۆرە بوو تا موسڵمانان كۆچیان كرد بۆ حەبەشە، لە كۆچی دووەمى حەبەشەدا ئەویش لەگەڵ موسڵماناندا چوو بۆ حەبەشە.[10]
ئیبن حەجەر بەسەرهاتى رزگاربوونەكەى وا هێناوە كە جارێك ئومەییەى كوڕی خەلەف ئازارى ئەبوو فوكەیهەی دەداو بە پەتێك بەستبوویەوەو رایدەكێشاو خستبوویە سەر زەویەكى رووتەلانى زۆر گەرمەوەو دەستى خستبوویە قوڕگیەوە، كاتێ ئوبەى كوڕی خەلەف كە براى ئومەییە بوو تێپەڕ بوو و ئەوی بینی و هانى دا تا زیاتر ئازارى بدات، ئەویش هێندە بەردەوام بوو تا وایزانی مردووە، لەو كاتەدا ئەبووبەكرى صدیق بەوێدا تێپەڕ بوو و بینى و ئەوى لە ئومەییە كڕییەوە.[11]
ئەم هاوەڵە لەگەڵ ژمارەیەكى تری هاوەڵە لاوازەكان وەك خەبباب و عەمار كۆدەبوونەوەو لە مەجلیسی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دادەنیشتن، كاتێ بێباوەڕان دەیانبینی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەگەڵ ئەوانەدا دانیشتووە كە بڕێ كۆیلە و كەسى لاواز و بێدەسەلآت بون، لەسەر ئەوان گاڵتەیان پێ دەكرد، بەڵام پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) گوێی نەدەدا بە گەمژەیی بێباوەڕان، بێباوەڕەكان دەیانوت ئەگەر ئەوەى موحەممەد هێناویەتى چاك و باش بوایە ئەوانە پێش ئێمە نەدەكەوتن بۆ وەرگرتنى، خواى گەورەش ئەم ئایەتانەى دابەزاند(ولا تطرد الذين يدعون ربهم بالغداة والعشي يريدون وجهه ما عليك من حسابهم من شيء وما من حسابك عليهم من شيء فتطردهم فتكون من الظالمين وكذلك فتنا بعضهم ببعض ليقولوا أهؤلاء من الله عليهم من بيننا أليس الله بأعلم بالشاكرين وإذا جاءك الذين يؤمنون بآياتنا فقل سلام عليكم كتب ربكم على نفسه الرحمة أنه من عمل منكم سوءا بجهالة ثم تاب من بعده وأصلح فأنه غفور رحيم).[12]
ئیبن سەعد هێناویەتى كە دەستەیەك لە هاوەڵان هێندە ئازار دەدران تا نەیاندەزانى چی قسەیەك دەكەن، هەر لەسەر ئەوانە ئەم ئایەتەى خوا دابەزى (والذين هاجروا في الله من بعد ما فتنوا).[13]
ئەم هاوەڵە دواتر كۆچی كرد بۆ مەدینە، چونكە باسكراوە ئەهلى صوففە بووە،[14] ئەهلى صوففەش لە مەدینە لە مزگەوتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوون.
ئەفلەحى مەولاى ئوموسەلەمە (رضي الله عنه):
ئەم هاوەڵە خزمەتكارى ئوموسەلەمە بووە، ئوموسەلەمە دەگێڕێتەوە كە مەولایەكمان هەبوو پێی دەوترا ئەفلەح، كاتێ دەچوو بە سوجدەدا پێشتر فووى دەكرد تا خۆڵەكە لابچێت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پێی فەرموو (ترب وجهك)،[15] (با دەموچاوت خۆڵی بەربكەوێ).
بەڵام لە كتێبەكانى فەرموودەدا ناوى ئەم هاوەڵە بە رەباح هاتووە هەرچەندە ترمذى بە هەردووكیان هێناویەتى،[16] ئیبن ئەثير بە جیا هەردووكیانى هێناوە،[17] واتە دوو هاوەڵی جیاواز بن و هەردووكیان ئەم فەرموودەیان لەسەر بێت.
[1] - أسد الغابة، ج1، ص162.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 99.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص162.
[4] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 25251.
[5] - أسد الغابة، ج1، ص162.
[6] - صحيح البخاري، الرقم 2522.
[8] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص1730.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 322.
[10] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص1730، الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص123.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 322.
[12] - البدايةو النهاية لابن كثير، ج3، ص104.
[13] - الطبقات الكبرى لاب سعد، ج3، ص248.
[14] - حلية الأولياء، ج2، ص24.
[15] - أسد الغابة، ج1، ص163.
[16] - سنن الترمذي، الرقم 363،مسند أحمد بن حنبل، الرقم، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم3127، صحيح ابن حبان، الرقم1937، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 6795، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 19578، ضعفه الألباني في صحيح و ضعيف الترغيب والترهيب، الرقم 296.
[17] - أسد الغابة، ج1، ص 163 ، ج2، ص240.