جوعالى حەبەشی(رضي الله عنه)
ئەم هاوەڵە حەبەشی بوو، هەرچەندە ئەبووموسا دەڵێت نازانم ئەوە جوعالى كوڕی سوراقەیە یان جوعالێكی جیاوازە، بەڵام هەریەك لە ئیبن ئەثير و ئیبن حەجەر بە جیا لە جوعالى كوڕی سوراقەى دەزانن.
ئیبن حەجەر دەڵێت صەففار لە كتاب الانسابدا وتوویەتى حەبەشی بووە.[1]
ئیبن ئەثيریش دەڵێت ئەمەیان لە سەردەمى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) كوژراوە، بەڵام جوعالى كوڕی سوراقە دواتر فەرموودەى لێوە بیستراوە، واتە دواى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەفاتى كردووە.[2]
ئیبن عومەر دەڵێت كەسێك هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەگەر من لەبەردەستتدا بجەنگم تا دەكوژرێم ئایا پەروەردگارم دەمخاتە بەهەشتەوەو بە كەمم ناگرێت، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (بەڵێ)، ئەویش وتى ئەى چۆن وا دەبێت لە كاتێكدا من بۆنم ناخۆشەو رەنگم رەشە و بنەماڵەم هیچ نیە، كابرا چوو جەنگا تا شەهید بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داى بە لاى تەرمەكەیدا و فەرمووى (الآن طيب الله ريحك يا جعال و بيض وجهك)،[3] (ئەى جوعال ئێستا خوا بۆن خۆش و رووسپی كردیت).
جوعالى كوڕی سوراقە (رضي الله عنه)
ناوى جوعالە، یان دەوترێت ناوى جوعەیلە،[4] كوڕی سوراقەیە، هاوەڵە لە غیفاریەكانە، رایەكیش دەڵێت بەڵكو لە ضهمریەكانە،[5] ئیبن حەجەر راى راستتر بەوە جیا دەكاتەوە كە لەوانەیە ئەوە دوو هاوەڵی جیاواز بووبن و یەكێكیان غیفارى بێت و ئەوی تریان ضهمری بێت، چونكە لە غەزاى بەنیلموصتەلەقدا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جوعالى ضهمری لەسەر مەدینە دانا، هەروەها جوعالێكی تریش لە غەزاكەدا بەشدارى كردووە.[6]
جوعال دەموچاوێكی ناشیرینی هەبوو، لە موسڵمانبووە یەكەمینەكان بوو و لە ئەهلى صوففەش بوو، لە غەزاى ئوحوددا بەشدار بوو.[7]
جوعال دەڵێت كاتێك بەرەو غەزاى ئوحود دەچووین وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) پێم وترا تۆ سبەینێ دەكوژرێیت، ئینجا جوعالى كوڕی سوراقە لەگەڵیشیدا ئاهى هەڵدەكێشا، پێغەمبەریش بە دەستى داى بەسەر سنگیدا و فەرمووى (أوليس الدهر كله غدا)،[8] (مەگەر هەموو زەمانەو ژیان سبەینێ ناكات؟) واتە سبەینێ بەیانى ناكات و تا رۆژی دوایی سبەینێ دەگرێتەوە.
هەروەها جوعال لە غەزاى خەندەقیشدا بەشدارى كردو لەگەڵ موسڵماناندا سەرقاڵی هەڵكەندنى خەندەقەكە بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەو رۆژەدا ناوى گۆڕی بە عومەر، موسڵمانانیش دەیانوت خۆى ناوى جوعەیل بوو ناوى نا عومەر، ئەویش خۆی لەگەڵ موسڵمانان دەیوتەوەو پێدەكەنى.[9]
بەڵام دیارە ئەم ناوگۆڕینە بۆ ئەوە نەبووە ئیتر ناوەكەى تری جوعال نەمێنێت، بەڵكو وەك ناوێكی زیادە بووە، چونكە دەبینین دواى ئەو غەزایەش جوعال یان جوعەیل هەر بەو ناوانەى خۆی بانگ كراوە وەك چۆن لە غەزاى خەیبەر و تەبووكیشدا كە باسی كراوە هاوەڵان و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هەر بە جوعال و جوعەیل ناویان بردووە، واتە مەرج نیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناوى نابێت لە هەر كەسێك ئیتر ناوەكەى ترى نەمابێت، بەڵكو ئەگەر ناوى پێشووى ناشیرین بووبێت ئەوە ئەو ناوەى نەماوە، ئەگەریش واتاكەى ئاسایی بووبێت هەندێ جار ئەو ناوەشی ماوەتەوە وەك ئەمەى جوعال، هەندێ جاریش هاوەڵە ناولێنراوەكە لە خۆشى فەرمایشتی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەر ناوە پێشووەكەى خۆی بە یەكجارەكى وازلێهێناوە.
جوعال لە هەموو غەزاكانى تردا بەشدارى دەكرد و لە غەزاى خەیبەریشدا بەشدارى كرد، لە غەزاى بەنى قورەيضهشدا بەشدارى كرد و لەو غەزایەشدا چاوێكی لەدەستدا.[10]
لە غەزاى بەنیلموصتەلەقدا كە لە شەعبانى ساڵی شەشەمى كۆچیدا روویدا، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جوعالى كوڕی سوراقەى لە مەدینە هێشتەوە تا لەكاتى رۆیشتنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ ئەو غەزایە بەرپرسیارێتی ئەوێ بگرێتە ئەستۆ، لە هەمان كاتدا هاوەڵێكی تر هەبوو بە ناوى جوعالى كوڕی سوراقە كە لەو غەزایەدا بەشدارى كرد.[11]
لە غەزاى ذاتوریقاعیشدا بەشدارى كرد و كاتێك بڕیار بوو بگەڕێنەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جوعالى بە نوێنەر نارد تا زوو مزگێنی سەلامەتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بدات بە خەڵكی مەدینە.[12]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) جارێك دەستكەوتى دابەش دەكرد كەسێك وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تۆ سەد وشترت دا بە ئەقرەعى كوڕی حابیس و عویەینەى كوڕی حوصەین، كەچی هیچت نەدا بە جوعەیل(جوعال)، ئەویش فەرمووى (والذي نفسي بيده لجعيل خير من طِلاَع الأرض كلهم مثل عيينة والأقرع ولكني تألفتهما ليسلما ووكلت جعيلاً إلى إسلامه)،[13] (سوێند بەوەى گیانمى بەدەستە جوعەیل زۆر باشترە لە پڕی دنیا نموونەى عویەینەو ئەقرەع، بەڵام من دڵی ئەو دوانەم راگرت تا موسڵمان بن و جوعەیلیشم راسپارد بە موسڵمانێتیەكەى).
ئەو غەزایەش غەزاى خەیبەر بوو و ئەو كەسەش كە ئەو پرسیارەى لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كرد سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص بوو.[14]
ئەبووذەر دەڵێت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پرسیارى لێكردم جوعەیل چۆن دەبینیت؟ وتم وەك ئەو خەڵكەی تر هەژارە، فەرمووى ئەى فلآنەكەس چۆن دەبینیت؟ وتم گەورەیەكى ناو خەڵكە، فەرمووى (دەى جوعەیل چاكترە لە پڕی ئەم دنیا نموونەى ئەو كەسە)، ئەبووذەر دەڵێت وتم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فلآنەكەس كە وایە بۆ وا چاكەى لەگەڵ دەكەیت؟ فەرمووى ئەو گەروەى هۆزەكەیەتى و من دڵیان رادەكێشم.[15]
هەروەها جوعال لە غەزاى تەبووكیشدا بەشدارى كرد، عیرباضى كوڕی ساریە بەسەرهاتى خۆی لەگەڵ جوعال دەگێڕێتەوەو دەڵێت من لە هەموو كات لەبەر دەرگاى ماڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەبووم هەم لە ماڵەوەو هەم لە سەفەریش، شەوی تەبووك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستى بچێتە ناو خێوەتەكەى و ئومموسەلەمەی خێزانیشی لەگەڵدا بوو، من بۆ پێویستیەك چووبووم و هاتمەوە، كە هاتمە خزمەتى فەرمووى (لە شەوەوە لە كوێ بوویت؟) منیش مەسەلەكەم بۆ باس كرد، جوعالى كوڕی سوراقەو عەبدوڵاى كوڕی موغەففەلى موزەنى و من هەرسێكمان تەواو برسی بووین و لەبەر دەرگاى ماڵی پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) دەژیاین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوویە ژوورەوە تا شتێكمان بۆ بهێنێت بیخۆین، كەچی هیچی شك نەبرد و هیچیان نەبوو، بۆیە هاتە دەرەوەو بیلالى بانگ كرد و فەرمووى هیچ خواردنێ نیە بۆ ئەم چەند كەسە؟ بیلال وتى سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە كۆڵەكانمان تەكاندون هیچیان تێدا نیە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى سەیرێ بكەرەوە بەڵكو شتێك پەیدا بكەیت، ئەویش یەك یەك توێشووەكانى دەتەكاند تا یەك دوو خورمایەك كەوتن تا حەوت خورماى كۆكردەوە، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى قاپێكی كرد و خورماكانى خستە ناوی و دەستی لەسەر خورماكان داناو ناوى خواى لێ هێنا و فەرمووى (بە ناوى خواوە بخۆن)، ئێمە لێمان خوارد، من پەنجاو چوار خورمام ژمارد كە ناوكەكەشیان لە دەستەكەى ترمدا بوو و دوو هاوڕێكەشم هەروایان دەركد، هەركاممان پەنجا خورماى خوارد و تێر بووین، كە دەستمان لادەبرد حەوت خورماكە هەروەك خۆیان بوون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (يا بلال ارفعها فإنه لا يأكل منها أحد إلا نهل منها شبعا)، (ئەی بیلال هەڵیانگرە چونكە هەركەس لێیان بخوات تێر دەبێت)، ئینجا ئێمە لاى خێوەتەكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووین و ئەویش شەونوێژی دەكرد، دواتر نوێژی سوننەتى كرد، ئینجا بیلال بانگى فەرموو و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نوێژی كرد بۆ خەڵكەكەو دواتر گەڕایەوە بەرەو لاى خێوەتەكەىو دانیشت و ئێمەش لە دەورى دانیشتین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پرسیارى نانى بەیانى لێكردین، منیش لە دڵی خۆمدا وتم نانى بەیانى چی؟ ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى كرد لە بیلال خورماكان بهێنێت، ئەویش خورماكانى هێنا، ئینجا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خورماكانى خستە ناو قاپەكەو دەستى خستە سەر خورماكان و فەرمووى بخۆن بە ناوى خواوە، سوێند بەخوا دەكەس بووین تێرمان خوارد، ئینجا دەستمان هەڵگرت دەبینین خورماكان وەك خۆیان ماونەتەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لولا أني أستحي من ربي لأكلنا من هذه التمرات حتى نرد المدينة من آخرنا)، (ئەگەر لەبەر شەرمم لە پەروەردگارم نەبوایە لەو خورمایانەمان دەخوارد تا دواجار هەموومان دەگەڕاینەوە مەدینە)، ئینجا مێردمنداڵێك هات، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) خورماكانى دا بەو مێردمنداڵەو ئەویش خورماكانى دەمژی.[16]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 482.
[2] - أسد الغابة، ج1، ص 417.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص 417.
[4] - أسد الغابة، ج1، ص 416.
[5] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص 245.
[6] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 481.
[7] - أسد الغابة، ج1، ص 416.
[8] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 245.
[9] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 246.
[10] - أسد الغابة، ج1، ص 416.
[11] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 481.
[12] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 246.
[13] - دلائل النبوة للبيهقي، الرقم 1933.
[14] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج4، ص 246.
[15] - حلية الأولياء لأبي نعيم الأصبهاني، ج1، ص 353.
[16] - دلائل النبوة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 434، تاريخ دمشق لابن عساكر، ج40، ص 189، البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 118.