نووسینی: نهاد جلال حبیب الله
ئیبن تەیمیە هەر بە منداڵى توانایەكى زۆرى لەبەركردنى هەبووە، تەنانەت لەو بوارەدا ناوبانگى دەركردبوو،[1] زانایەكى حەلەبی هاتە دیمەشق و ناوبانگى ئیبن تەیمیەى بیستبوو، وتى: "بیستوومە لاى ئێوە كوڕێك هەیە پێی دەڵێن ئەحمەد كە لە لەبەركردندا خێرایە، جا هاتوم بەڵكو بیبینم"[2] ئینجا ڕێنموونى كرا تا چاوەڕوانى بكات، كە ئیبن تەیمیە هات لەوحێكى پێ بوو، زاناى حەلەبى لەوحەكەى سەیركردو داواى لە ئیبن تەیمیە كرد چی تێدا نووسراوە بیسڕێتەوە هەتا شتێكى پێ بڵێت و بینووسێت، ئەویش نووسینەكەى سڕییەوەو زاناكەش دەقى چەند فەرموودەیەكى پێ وت كە یانزە یان سیانزە فەرموودە دەبوون، بە ئیبن تەیمیەى وت:"ئەوە بخوێنەرەوە"، ئەویش سەیرێكى نووسینەكەى كردو پاشان لەوحەكەى لابردو بەبێ هەڵە فەرموودەكانى بۆ وتەوە، پاشان زاناى حەلەبى ئەوەشی بۆ سڕیەوە وچەند سەنەدێكى فەرموودەى پێ نووسی، ئیبن تەیمیە وەك جارى پێشوو هەمووى بۆ وتەوە، زاناى حەلەبى سەرسام بوو و وتى:"ئەگەر ئەم كوڕە بمێنێت ڕۆڵ و كاریگەریەكى گەورەى دەبێت، چونكە شتى وانەبینراوە".[3]
هێشتا ئیبن تەیمیە تەمەنى منداڵی تێنەپەڕاندبوو كە ڕۆژێك باوكى بڕیاریدا منداڵەكانى بباتەدەرەوە بۆ گەڕان، بە ئەحمەدى:"وت لەگەڵ براكانت وەرە با كەمێك بحەسێیتەوە"، بەڵام تەیمیە حەزی نەكرد و هەرچەندە باوكى پێی وت، ئەحمەد داوایكرد نەچێت و بمێنێتەوەو وتى"وام پێ خۆشە ڕێم پێ بدەیت نەیەم"، باوكیشى ڕازی بوو و منداڵەكانى ترى برد، كاتێك ئێوارە گەڕانەوە، باوكى جۆرە لۆمەیەكى كرد و پێی وت چ سوودێكت بینى نەهاتى، ئەحمەد وتى"ئەمڕۆ ئەم كتێبەم لەبەركردووە"، باوكى بڕواى نەبوو توانیبێتى شتى وا بكات، كتێبەكەى لێوەرگرت و لێی پرسیەوە، ئەحمەد هەمووى بە لەبەركردنەوە بۆ خوێندەوە، باوكیشى لەترسی ناحەزان وتى: كوڕی شیرینم بە كەس مەڵێ شتى واتكردووە".[4]
ئیبن تەیمیە لە منداڵیەوە لە خوێندنگەو بۆنەكاندا ئامادە دەبوو، لەگەڵ كەسایەتیە گەورەكاندا دادەنیشت و زانستێكى زۆرى وەردەگرت و لێهاتوویى خۆی سەلماند[5] تا ئەوەى لەتەمەنى نزیكەى حەڤدە ساڵیدا فەتواى دەركرد، هەر لەو كاتەیشەوە دەستیكرد بە نووسین.[6]
زۆربەى كاتى خۆی لە وەرگرتنى زانستە جۆربەجۆرەكان و هاودەمى لاى زانایان بەسەردەبرد، زیاتر گرنگیدانیشى بە قورئان و فەرموودەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو،[7] ئیبن تەیمیە خۆى دەڵێت كە سەد كتێبی تەفسیرى خوێندوەتەوە، هاوكات خۆى فێری جوان نووسین كردووە.[8]
ذەهەبى باس لە تەمەنى سەرەتاى ئیبن تەیمیە دەكات كە چۆن لە زانستدا پێگەشتووە و دەڵێت:"لێم بیستووە دەیوت: جار هەبوو لە شتێكدا ئەندێشەم دەوەستا یان لێم دەبوو بە گرفت، بۆیە هەزارجار یان زیاتر یان كەمتر (استغفرالله ) م دەوت تا سینەم فراوان بێت و گرفتەكەم لا نەمێنێت... جار هەبوو ئەوكات لە بازاڕ یان مزگەوت یان ڕێگە یان خوێندنگەدا دەبووم، ئەوانەش لێم نەدەبوونە ڕێگر تا بگەمە خواستەكەم".[9]
ئیبن تەیمیە لە سەرەتاكانى ژیانیەوە بەڵێنى بە خودا دابوو كە لەسەر قورئان پاداشتى دنیایى وەرنەگرێت، ئەو دەیوت:" بەڵێنم بە خودا داوە هیچ لەسەر قورئان وەرنەگرم"، بۆیە لەو بارەیەوە هەرچیەكیان بۆ بخستایەتەڕوو وەری نەدەگرت، تەنانەت حاڵەكە گەشتبووە ئەوەى ئیبن تەیمیە بە دنیانەویستێكى وا ناوی بڕوات كە ئەگەر لە هەركەسیان بپرسیایە كێ زیاتر لە هەموان لە پێناو قیامەتدا ئارەزووەكانى وەلاناوە، خێرا ئاماژە بە ئیبن تەیمیە دەكرا.[10]
دیارترین مامۆستاكانى ئیبن تەیمیە بریتیبوون لە:
شەهابەدینى باوكى.
ئیسماعیلى كوڕی ئیبراهیم.
عەبدوڕەحمانى كوڕی موحەممەدى كوڕى قودامەى مەقدیسى.
ئەحمەدى كوڕى نیعمەتوڵلاى كوڕى عەبدودائیمى مەقدیسى.
یەحیاى كوڕى ئەبوو مەنسورى سەیرەفى.
زەینەبى كچى مەككى كوڕى عەلى حەڕانى.
موحەممەدى كوڕى عەبدولهادى كوڕى بەدرانى مرداوى.[11]
ئیبن تەیمیە هەر لەسەردەمى مامۆستاكانیدا ناوبانگى دەركرد و لە ڕیزى یەكێك لە زانا دیاردەكاندا ناوى پەیداكرد، بەڵكو لە مۆڵەتدانێكى (ئیبن شەهرەزووریدا) دەستنووسی ئیبن تەیمیەش هەبوو.[12]
گرنگترین ئەو زانستانەى ئیبن تەیمیە وەریگرتن بریتی بوون لە:
قورئانى پیرۆزو وانستەكانى.
فەرموودەو زانستەكانى.
تەفسیر.
بیركارى.
زمانى عەرەبی.
بیروباوەڕ.
فیقهى شەریعەت.[13]
شارەزایی دەستەو كۆمەڵە ئایینیەكان.
زانستەكانى فەلسەفەو كەلام و مەنتیق.
مێژوو.[14]
كاتێك باوكى كۆچى دوایی كرد، ئیبن تەیمیە تەمەنى بیست و یەك ساڵان بوو، لە جیاتى باوكى وانەى دەوتەوە و زانایانیش لە وانەكەیدا گوێبیستى دەبوون، بۆ نموونە لە وانەى یەكەمیدا پاش مردنى باوكى لە ڕۆژى دووشەممە دووى موحەڕەمى ساڵی (683ك/1284ز) لە (دار الحديث السكرية) دا وانەیەكى پێشكەش كرد، تیایدا دادوەرى دادوەران بەهائەدین یوسف و شەیخولئیسلام ئەبووموحەممەد عەبدوڕەحمانى فەزارى و شێخ زەینەدین عەمرى كوڕی مەككى باوكى صەدرەدین، گەورەى حەنبەلیەكان زەینەدین ئەبولبەرەكاتى تەنوخى و چەندێكى تر ئامادەبون.[15]
هەروەها لە ڕۆژى هەینى (دەى صەفەرى 683ك) لە مزگەوتى ئومەوى لە دیمەشق دواى نوێژى هەینى وانەى وتنەوەى تەفسیرى دەستپێكرد و ژمارەیەكى زۆر خەڵك ئامادەى بوون.[16]
ئیبن تەیمیە وانەى جۆراوجۆری دەوتەوە، بەڵام وانەكانى لەیەك خاڵدا یەكیاندەگرتەوە كە ئەویش ڕێڕەوى چوون بەرەو زیندووكردنەوەى پەیامى بەرەو هاوەڵان بوو لەبەشە جیاجیاكاندا، ئەو دەیویست ئیسلام بگێڕێتەوە بۆ سەر بنەڕەتەكەى خۆی و لە هەر خەوشێكى دەمارگیری یان لادان دووری بخاتەوە و سەردەمى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و هاوەڵانى بكاتە پێشەنگ.[17]
لە خۆراكدا كەمخۆر بوو و بەهەر خواردنێك ڕازی دەبوو، دەگێڕنەوە دایكى خواردنێكى ئامادە كردووە، خواردنەكە باش دەرنەچووەو خۆیشی نەیخواردووە، بەڵام ئیبن تەیمیە هاتەوەو لێی خوارد و هیچ گلەیى و گازەندەیەكى نەبوو.[18]
ئەوەى واى لە ئیبن تەیمیە كرد گرنگى زیاتر بە فەرموودە بدات، لەبەرئەوە بوو كە باوكى زاناى فەرموودەناس بوو، ئیبن تەیمیە لە دووسەد مامۆستاى فەرموودەى وەرگرت و شارەزاییەكى باشى لە زانستى فەرموودەو (جرح و تعدیل) دا پەیداكرد.[19]
شێوازى وتاردان یان وانەوتنەوەى:
پاش تەواوبووون لە نوێژى هەینى، دوو ڕكات نوێژى كردووەو پاشان دانیشتووە[20] و بەمجۆرە دەستى بە وانەوتنەوەكەی كردووە:
سەلەواتدان لەسەر پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بە جۆرێك كە گوێگر لەو پیاهەڵدانە بەسەر پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سەرسام دەبوو.[21]
لەسەر مەسەلەیەك قسەى دەكرد ئایەت و فەرموودەو وتەو بەڵگەى زانایانى دەهێنایەوە.
دەكەوتە شەن و كەوكردنى وتەى زانایان و دیاریكردنى ڕاست و هەڵەكانیان.
لەو نێوەندەدا شیعرى بەكاردەهێناو دەیشیكردە بەڵگە.
كاتێك بابەتەكەى پێشكەش دەكرد، لە حاڵێكی وادا بوو وەك لەو شوێنەدا نەبێت و هەردوو چاوى دادەخست.[22]
هەرجارێك ناوى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ى بهێنایە صەلەواتى لەسەر دەدا.[23]
زۆر هەوڵی دەدا بەپێی فەرموودەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەتواو بڕیار بدات و دەیوت:"هەموو كەسێك قسە دەكات بەڵگە بۆ قسەكەى دێنێتەوە نەوەك بیكاتە بەڵگە، جگە لەخواو پێغەمبەرەكەى".[24]
پاش تەواو بوونى وانەكە چاوەكانى دەكردەوەو بە ڕوویەكى گەش و كراوەو دەم بەخەندەوە دەیڕوانیە خەڵكەكە.
ڕێژەى ئامادەبوان لە وانەكانیدا زۆر بوون و زاناو سەركردەو فەرمووودەناس و فیقهناس و قورئانخوێن و ئەدیب و خەڵكى گشتیش تیایدا ئامادە دەبوون.[25]
گوێی لە پرسیارى خەڵك دەگرت و وەڵامى دەدانەوە.
ئەگەر هەستى بكردایە كەسێك لێهاتوو و بەتوانایە، هانیدەدا تا زیاتر لە زانستدا ڕۆبچێت.[26]
هەوڵیدەدا لە وتارەكەیدا شتى نوێ بڵێت و تازەگەریەك لە زانیاریدا ببەخشێت.[27]
بۆ تەفسیركردنى قورئانى پیرۆزیش بڕێك لە قورئانى پیرۆز دەخوێندرایەوە و ئەویش ڕاڤەى دەكرد.[28]
لە وتارو وانەكانیدا وەرەق و پێنوسی بەكارنەدەهێنا.[29]
دیارترین خوێندكارەكانى بریتیبوون لە:
ئیبن قەییمى جەوزی.
ئیبن كه ثير.
ئیبن عەبدولهادى.
عومەرى كوڕى بەزار.
یوسفى كوڕى زەكی.
ئەبوو موحەممەدى بەرزالی.
شەمسەدینى ذەهەبی.
ئەبولعەبباسى مەقدیسی.
عومەرى كوڕى موزەفەرى حەلەبی ناسراو بە (ئیبنولوەردی).
ئەبوحەفص عومەرى كوڕى سەعدوڵلاى حەڕانى.[30]
ئیبن تەیمیە جگە لە زمانى سەرەكى خۆی بە چاكى زمانەكانى عیبری و عەرەبى و لاتینى و توركى دەزانى.[31]
ئەو حەزى نەدەكرد پۆستى دەسەڵات وەربگرێت، بۆیە كاتێك پۆستى دادوەرى دادوەران و (مشيخة الشيوخ) گەورەى زانایانى بۆ پێشنیار كرا، ئامادە نەبوو وەریبگرێت.[32]
هەر لەتەمەنى هەرزەكاریدا بوو كە بەهۆى زیرەكى و لێهاتوویى و پاكیەتیەكەیەوە كەسانێك لەسەر دەستى موسڵمان بوون، لەوانە ئەو جوولەكەى كاتێك ئیبن تەیمیە دەچوو بۆ خوێندنگە لەسەر ڕێگەكەى بوو و پرسیارى لێدەكرد، ئیبن تەیمیەیش خێرا وەڵامى دەدایەوە، تا ئەوەى جوولەكەكە لەسەر دەستى موسڵمان بوو،[33] یان ئەو جوولەكەى كە موسڵمان بوو و دواتر بە (بهاءالدين المهذب) ناسرا،[34] چەند مەسیحیەكیش هەر لەسەرەتاى تەمەنى ئیبن تەیمیەوە لەسەر دەستى باوەڕیان بە ئیسلام هێنا، لەوانە (ئیبراهیمى كوڕی داوودى ئامێدى) كە لەسەر دەستى ئیبن تەیمیە هاتە ناو ئیسلام.[35]
ئیبن تەیمیە لە ماوەى زانستخوازیدا تووشى ئازارێك بوو و چوویە لاى پزیشك، پزیشكەكە پێی وت خۆت ماندوو مەكەو سەرقاڵی زانست و بیركردنەوە لە زانست و تاودانە زیكر مەكە، ئیبن تەیمیەش وتى:"مەگەر ئێوە ناڵێن كەسێك كە حەزەكەى دێتەدى، دەروونى بەهێز دەبێت و دەردەكەى لادەبات؟! دەى من كە دەنەومە زانست و بیركردنەوەو زیكر لەوپەڕی خۆشیدام، بەمە نابێت دەردەكەم بمێنێت".[36]
لەگەڵ ئەمانەشدا پەرستشى خواى لەڕووى نوێژوو نزاو ڕۆژووەوە لەبیر نەدەكرد، بەڵكو نوێژەكانى بە جەماعەت بە جێدەگەیاندو شەونوێژو قورئانخوێندنى هەبوو، نزاى زۆریشی دەكرد، زیاترین نزایەكیش دەیكرد ئەوە بوو دەیوت:"خوایە سەرمانخەیت و كەسمان بەسەردا سەرنەخەیت...خوایە بە سوپاسگوزارو زیكربەدەممان بگێریت... خوایە تەوبەمان قبووڵ بفەرموو و هیدایەتى دڵەكانمان بدەیت".[37]
ئیبن تەیمیە لە وتەیەكیدا سەبارەت بە ذیكر دەڵێت: (ذیكر بۆ دڵ وەك ئاو بۆ ماسی وایە، دەى ماسی چۆن دەتوانێت بەبێ ئاو بژیت؟).[38]
[1]- الندوى: س.پ، ج2، ل452.
[2]- ابن عبدالوهاب: س.پ، ل 59.
[4] ابن ناصرالدين: س.پ، ل 510-511.
[5] ابن الوردى: س.پ، ج2، ل276؛ خالد عبدالرحمن العك: س.پ، ل 29.
[6] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل71.
[8] - الندوي: س.پ، ج2، ل 454.
[9] - بە وەرگرتن لە: العبادى: س.پ، ل 12.
[10] - البزار: س.پ، ل599.
[12] - ابن عبدالوهاب: س.پ، ل70؛ الحسامي: س.پ، ل 15.
[13] - أبوزهرة: س.پ، ل22.
[14]- عائض بن سعد الدوسري: هكذا تحدث ابن تيمية، ط1، المكتب الإسلامي، (بيروت-عمان:2007م)، ص249.
[15] - النعيمي: الدارس قي تأريخ المدارس، ط1، دارالكتب العلمية، (بيروت/1410هـ) ج1، ص57.
[16] - الذهبي: تأريخ الاسلام، ج51، ل12.
[17]- الكرمي: س.پ، ل349-350.
[18] - الكتبي: س.پ، ج1، ل124.
[19] - أبوزهرة: س.پ، ل21.
[20] - البزار: س.پ، ل588.
[21] - الحسامي: س.پ، ل26.
[25] - البزار: س.پ، ل 589.
[26] - الحسامي: س.پ، ل29.
[27] - الصفدي: س.پ، ج7، ل15.
[28] - الحسامي: س.پ، ل30.
[29] - أبوزهرة: س.پ، ل21.
[32]- ابن رجب: س.پ، ج2، ل323.
[33]- البزار: س.پ، ل585؛ الحسامي: س.پ، ل44.
[34]- ابن كثير: س.پ، مج7، ج14، ل78.
[35]- ابن حجر: الدرر الكامنة، ط2 مجلس دائرة المعارف العثمانية، (حيدرأباد/1972م)، ج1، ص26-27.
[36] - ابن القيم: مفتاح دار السعادة، دارالكتب العلمية، بيروت، ج1، ص250.
[37] - الحسامي: س.پ، ل56.
[38] - ابن القيم: الوابل الصيب، ط1، دارالكتاب العربي، (بيروت/1985م)، ص63.