حارثى كوڕى حوباب (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕى حوبابى كوڕى ئەرقەمە، لە پشتیوانانە، براى حارثهى كوڕی نوعمان بووە لە سەرى دایكەوە،[1] چونكە دایكیان ناوى جەعدەى كچى عوبەید بووە،[2] كونیەكەى ئەبووموعاذى قاریە.[3]
حارث لە غەزاى ئوحوددا بەشدار بوو، بەردەوام لە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بووەو دواى سەردەمى پێغەمبەرى خواش (صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە غەزاى جسر ئەبی عوبەیددا بەشدارى كردو تیایدا شەهید بوو.[4]
حارثى كوڕى حیبال (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی حیبالى كوڕی رەبیعەیە، لە پشتیوانانە لە ئەسلەمیەكان، لە حودەیبیەدا بەشدار بوو.[5]
حارثى كوڕى خالید(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕى خالیدى كوڕى صەخرى كوڕی عامیرى قورەیشی تەمیمیە، یەكێك بوو لە كۆچەرانى حەبەشە كە لەگەڵ جەعفەرى كوڕی ئەبوو تالیبدا كۆچى كرد بۆ حەبەشە، هاودەم بە خۆی ژنەكەشی كۆچی كرد بۆ حەبەشە كە ناوى رەيطهى كچى حارث بوو، لەوێ خواى گەورە ئەم مندالآنەى پێ بەخشین (مووسا، عائیشە، زەینەب، فاطيمه).[6]
رایەك دەڵێت هەموو منداڵەكانى حارث لە حەبەشە مردن، رایەكى تریش دەڵێت بەڵكو كاتێك حارث هاودەم بە ژن و منداڵەكانى ویستى بێتەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە رێدا لە ئاوێكیان خواردەوە كە بەو هۆیەوە هەموو منداڵەكانى مردن و تەنها خۆی بە سەلامەتى دەرچوو.[7]
كاتێك حارث هاودەم بە هاوەڵانى تری حەبەشە لە فەتحى خەیبەر گەڕایەوە بۆ مەدینە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كچی عەبدیەزیدى لێ مارە كرد.[8]
هەرچەندە منداڵێكى حارث بە ناوى ئیبراهیم مابوو، بەڵام ئیبن ئەثير دەڵێت لەوانەیە منداڵێكى تری دواى ئەو مندالآنە بووبێت و ناوى نابێتەوە ئیبراهیم.[9]
حارثى كوڕى خەزەمە (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی خەزەمەى كوڕی عەددیە، لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، كاتێك پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كۆچی كرد بۆ مەدینە تەمەنى حارث سی و حەوت ساڵ دەبوو، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كە برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانان هەریەك لە حارثى كوڕى خەزمەو ئیاسی كوڕی بكیرى كرد بە براى یەك.[10]
یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدرى گەورە، دواتریش لە هەموو غەزاكانى تردا بەشدارى كرد، لە غەزاى خەیبەریشدا بەشدار بوو، كاتێك وشترەكەى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ون بوو دوورووەكان دەیانوت موحەممەد هەواڵی وشترەكەى خۆی پێ نیە چ جاى هەواڵی ئاسمان؟!! پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (من تەنها ئەوە دەزانم كە خوا فێرم دەكات، شوێنى وشترەكەشی فێركردوم و لە فلآنە دۆڵە)، خێرا حارثى كوڕی خەزەمە چوو وشترەكەى هێنایەوە.[11]
حارث دواى وەفاتى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) ژیا و لە ساڵی چلى كۆچی و لە تەمەنى شەست و حەوت ساڵیدا كۆچی دوایی كرد.
حارثى كوڕى خوفاف(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی خوفافى كوڕی ئیمائى غیفاریە، حارث هاوەڵی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو، بەڵام موخەللەدى براى تابعى بووە.[12]
حارثى كوڕى رافیع(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی رافیعە، لە غەزاى ئوحوددا شەهید بوو.[13]
حارثى كوڕى رەبیع(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی رەبیعى كوڕی زیادى كوڕی سوفیانى عەبەسیە، یەكێك بووە لەو نۆ ئەندامەى وەفدى بەنى عەبەس كە هاتنە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و موسڵمان بوون و پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) نزاى خێری كرد بۆیان.[14]
حارثى كوڕى زەید(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی زەیدى كوڕی حارثهى عەبدیە، دایكى ناوى ذەومەلەى كچی روەیمە، كونیەكەى ئەوبوو عیتابە، لە ساڵی بیست و یەكى كۆچیدا كوژرا.[15]
حارثى كوڕى زەیدى ئەوسى (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی زەیدى كوڕی عەططافە، لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان.[16]
حارثى كوڕى زوهەیر(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی زوهەیری كوڕی ئوقەیشى عەكلیە، چووەتە خزمەت پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) و پێغەمبەریش(صلى الله عليه وسلم) نامەیەكى نووسی بۆ خۆى و هۆزەكەشى كە تیایدا نووسراوە (بەناوى خواى بەخشندەى میهرەبان، ئەمە نووسینێكە لە موحەممەدى پێغەمبەر نێردراوى خواوە بۆ بەنى ئوقەیش...).[17]
ئیبن ئەثير دەڵێت گومانم نیە ئەم هاوەڵە لەگەڵ حارثى كوڕی ئوقەیش هەر یەك كەسایەتیە،[18] بەڵام ئیبن حەجەر دەڵێت ئیبن ئەثير لەوەدا نەیپێكاوە.[19]
حارثى كوڕى زیاد(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی زیادە، لە پشتیوانانە لە بەنى ساعیدە، لەو هاوەڵانەیە كە تا كۆتایی ژیانیان لە مەدینە بوون، هەرچەندە ئەبوو ئەحمەدى عەسكەرى دەڵێت دواتر چووە لە كووفە نیشتەجێ بووە،[20] هەروەها ئیبن سەعدیش هەمان راى هەیە و دەڵێت چووەتە كووفە.[21]
حارث لە غەزاى بەدر و غەزاكانى تردا بەشدارى كرد، لە غەزاى خەندەقیشدا بەشدار بوو و كاتێك پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بەیعەتى لە خەڵك وەردەگرت لەسەر هیجرەت، حارثيش وتى ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بەیعەت لەم كەسە وەربگرە، ئەویش فەرمووى ئەوە كێیە؟ حارث وتى ئەوە حەوطى كوڕی یەزیدی ئامۆزامە، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا أبايعك، إن الناس يهاجرون إليكم ولا تهاجرون إليهم، والذي نفس محمد صلى الله عليه وسلم بيده لا يحب رجل الأنصار حتى يلقى الله تبارك وتعالى إلا لقي الله وهو يحبه، ولا يبغض رجل الأنصار حتى يلقى الله إلا لقي الله وهو يبغضه)،[22] (بەیعەتت لێ وەرناگرم –لەسەر هیجرەت-، چونكە خەڵكی كۆچ دەكەن بۆ لاى ئێوەو ئێوە كۆچ ناكەن بۆ لاى خەڵكی، سوێند بەوەى گیانى موحەممەدى بەدەستە هەركەسێك پشتیوانانى خۆش بوێت تا دەگاتەوە بە خواى گەورە ئەوا كە دەگاتەوە بە خوا خواى گەورە خۆشی دەوێت، هەركەسیش رقی لە پشتیوانان بێت تا دەگاتەوە بە خوا كاتێك دەگاتەوە بە خوا خواى گەورە رقی لێیەتى).
حارثى كوڕى سەعید(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سەعیدی كوڕی قەیسى كیندیە، وەك وەفد هاتووەتە خزمەت پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم).[23]
حارثى كوڕى سەلەمە (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سەلەمەى عەجلانیە، لە غەزاى ئوحوددا بەشدار بوو، هیچ فەرموودەیەكى لێوە نەگێردراوەتەوە.[24]
حارثى كوڕى سەلیم (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سەلیمى كوڕی ثهعلەبەى عەدویە، ئەم هاوەڵە بەشدار بوو لە غەزاى بەدر و ئوحوددا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو.[25]
حارثى كوڕى سەهل(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سەهلە، یان دەوترێت ناوى حوبابە، ئیبن حەجەر دەڵێت پێدەچێت دوو كەسایەتى جیا بن و براى یەك بن، ئەم هاوەڵە لە پشتیوانانە، لە غەزاى طائیفدا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو.[26]
حارثى كوڕى سواد(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سوادە، لە پشتیوانانەو یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى بەدر.[27]
حارثى كوڕى سوەید(رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سوەیدى كوڕی صامتە، لە پشتیوانانە لە ئەوسیەكان، برایەكى هەبوو بە ناوى جولاس.[28]
حارث لە غەزاى بەدردا بەشدار بوو.[29]
حارثى كوڕی سوەید باوەڕی هێنا و دواتر هەڵگەڕایەوە، دواتر كەسێك خۆی گەیاند بە حارث و ئەم ئایەتەى بۆ خوێندەوە (كیف یهدی الله قوما كفروا...) ئەویش وتى بەخوا راست دەكەیت و خواش راستگۆترینە، بۆیە موسڵمان بوویەوەو گەرایەوە، دواتر لە غەزاى ئوحوددا بكوژەكەى باوكى بینی و كوشتی، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سزاى ئیسلامى بەسەردا جێبەجێ كرد و كوشتیەوە، چونكە ئەو كەسە پێش هاتنى ئیسلام باوكى حارثى كوشتبوو.[30]
طهبەرى دەڵێت هەندێ دەڵێن ئەم ئایەتە سەبارەت بە حارثى كوڕی سوەید دابەزیوە (كيف يهدي الله قوما كفروا بعد إيمانهم وشهدوا أن الرسول حق وجآءهم البينات والله لا يهدي القوم الظالمين أولئك جزآؤهم أن عليهم لعنة الله والملائكة والناس أجمعين خالدين فيها لا يخفف عنهم العذاب ولا هم ينظرون إلا الذين تابوا من بعد ذلك وأصلحوا فإن الله غفور رحيم)، بۆیە حارث كە مورتەد بوویەوە دواتر هەواڵی نارد بۆ هۆزەكەى وتى بە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بڵێن بزانن تەوبەم بۆ هەیە؟ ئەوەبوو ئەو ئایەتە دابەزى، هۆزەكەى بە كەسێكدا ئەو ئایەتەیان بۆ نارد و ئەویش هەمدى موسڵمان بوو.[31]
موجەذەرى كوڕی زیاد لە سەردەمى نەفامیدا لە جەنگى بوعاثدا سوەیدى كوڕی صامتى كوشت، دواتر موجذەر موسڵمان بوو، لە غەزاى ئوحودیشدا بەشدارى كرد، حارثى كوڕی سوەیدیش لە غەزاى ئوحوددا بەشدار بوو، حارث دەمێك بوو بۆ دەرفەت دەگەڕا تا موجذەرى دەست بكەوێت و بیكوژێت، بۆیە كە لەوێ ئەوی دەست كەوت لە پشتەوە چوو بۆى و كوشتى، ئەوەبوو جبریل سەلامى خواى لێ بێت هەواڵی دا بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) كە حارث موجەذەرى كوشتووەو فەرمانى كرد بكوژرێتەوە، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمانى كرد حارث بكوژرێتەوە، بە فەرمانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) عوەیمی كوڕی ساعیدە لەبەردەرگاى مزگەوتى قوبائدا حارثى كوشت.[32]
كاتێك جبریل فەرمانى كرد بە كوشتنى حارث پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سوارى وشترەكەى بوو و هات بۆ لاى مزگەوتى قوبا، حارث هات بۆ لاى، پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كە حارثى بینی عوەیمى كوڕی ساعیدەى بانگ كرد و فەرمووى بەرامبەر بە كوشتنى مجذەر بدە لە گەردنى حارث ، حارثيش وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سوێند بە خوا من لەبەر هەڵگەڕانەوەم لە ئیسلام ئەوم نەكوشتووە، بەڵكو لەبەر دەمارگیری كوشتم، وە من دەگەڕێمەوە بۆ لاى خواو خوێن باییەكەشی دەدەم و رۆژوو دەگرم و كۆیلە ئازاد دەكەم، دەستیشی گرتبوو بە سوارەكەى پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) تا هەموو قسەكانى تەواو كرد، ئینجا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەی عوەیم بیبە بدە لە گەردنى، ئەویش بردى و لەبەر دەرگاى مزگەوتدا داى لە گەردنى.[33]
وەستانێك:
سەبارەت بە حارث دوو راى جیاواز هەیە:
ذەهەبی دەڵێت دەستەیەك لە ئەوسی و خەزرەجیەكان لەبەر هۆزەكانیان بە رووكەش موسڵمان بوون بەڵام دووڕوو بوون، لەوانەش حارثى كوڕی سوەیدى كوڕی صامت.[34]
بەڵام طهبەرى گێڕانەویەكى هێناوە كە كاتێك حارث تەوبەى كردووە موسڵمان بووەتەوەو بە چاكیش موسڵمان بووە.[35]
لێرەدا پرسیارێك دەكرێت ئایا حارثى كوڕی سوەید مەرجى هاوەڵبوونى تێدایە؟ چونكە جارێك مورتەد بوەتەوەو لەسەر فەرمانى پێغەمبەرى خوایش (صلى الله عليه وسلم) كوژراوە.
لە وەڵامدا دەڵێین:
مەرجى هاوەڵبوون ئەوەیە كەسێك پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بە واقیعی دیبێت و باوەڕی پێ هێنابێت و لەسەر ئەوەش مردبێت، بۆیە ئەگەریش مورتەد بوویەوەو باوەڕی هێنایەوەو پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بینیەوەو بە باوەردارى مرد ئەوە هیچ خیلافێك نیە لە هاوەڵبوونى.
سەبارەت بەوەى لەسەر فەرمانى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كوژراوە، ئەمە نابێتە بەڵگەى بێباوەڕبوونى، بەڵكو حەددێكی ئیسلامى بەسەردا جێبەجێ كراوە كە كوژرانەوەیە لەبرى كوشتنى كەسێك، چونكە دەبینین ئافرەت هەبووە لەسەر زینا رەجم كراوە لەكاتێكدا پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) شایەتى داوە بۆ تەوبەكردنى و وەرگیرانى تەوبەكەشى.
ئەوەى ذەهەبی دەڵێت لە مونافیقان بووە، ئەوەیان پێویستى بە بەڵگە هەیەو ئەگەر بچەسپێت ئەوە لە مەرجى هاوەڵبوونى دەكات، چونكە دوورووان لە هاوەڵان نین.
بەڵام ئەمەش بەڵگەی لەسەر نیە، بەڵكو بەڵگەى هاوەڵبوونى زیاترە:
یەكەم: ذەهەبی خۆی هێناویەتى كە حارث لە غەزاى بەدردا بەشدارى كردووە، جا ئێمە لە بەرگى یەكەمدا باسمان كردووە كە بەشداربوانى بەدر چ تایبەتمەندیەكیان هەیە.
دووەم: طهبەرى دەڵێت كە تەوبەى كردووە زۆر بە چاكى تەوبەى كردووە.
سێیەم: حارث خۆی لە پێش جێبەجێكردنى حەدد بەسەریدا بە پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) وت: (ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سوێند بە خوا من لەبەر هەڵگەڕانەوەم لە ئیسلام ئەوم نەكوشتووە، بەڵكو لەبەر دەمارگیری كوشتم، وە من دەگەڕێمەوە بۆ لاى خواو خوێن باییەكەشی دەدەم و رۆژوو دەگرم و كۆیلە ئازاد دەكەم).[36]
حارثى كوڕى سوراقە (رضي الله عنه)
ناوى حارثى كوڕی سوراقەى كوڕی حارثه، لە پشتیوانانە لە بەنى نەججار، لە غەزاى بەدردا بەشدار بوو و تیایدا شەهید بوو.[37]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 569.
[2] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 487.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص 472.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 569.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 569.
[6] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 570.
[7] - أسد الغابة، ج1، ص 475.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 570.
[9] - أسد الغابة، ج1، ص 476.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 570.
[11] - أسد الغابة، ج1، ص 476.
[12] - الإصابة في تمييز الصحاب، ج1، ص 572.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 572.
[14] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 572.
[15] - أسد الغابة، ج1، ص 481.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 575.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 573.
[18] - أسد الغابة، ج1، ص 480.
[19] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 573.
[20] - أسد الغابة، ج1، ص 481.
[21] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج6، ص 18.
[22] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 15242، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 3278، معرفة الصحابة لأبي نعيم الأصبهاني، الرقم 1911، قال شعيب الأرناؤوط إسناده قوي، كما حسنه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة، الرقم 1672.
[23] - أسد الغابة، ج1، ص 483.
[24] - أسد الغابة، ج1، ص 484.
[25] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 576.
[26] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 576.
[27] - أسد الغابة، ج1، ص 484.
[28] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 576.
[29] - تأريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 228.
[30] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 576-577.
[31] - تفسير الطبري، ج3، ص 339-340.
[32] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 552.
[33] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 228.
[34] - تاريخ الإسلام، ج2، ص 38.
[35] - تفسير الطبرى، ج3، ص 340.
[36] - تاريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 228.
[37] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 575.