ناوى بەرائی كوڕی مەعرورى كوڕی صەخری كوڕی خەنسائی كوڕی سینانە،[1] لە پشتیوانانە لە خەزرەجیەكان، كونیەكەى ئەبو بیشرە.[2]
دایكی ناوى ریبابی كچی نعمانە،[3] یان دەوترێ دایكی ناوى سەلاف بووە و پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) چەند جار سەردانى كردووە.[4]
ژنەكەی ناوى حومەیمەی كچی صەیفیە،[5] ئیبن ئەثير دەڵێت پێم وایە ئامۆزاى بووە،[6] ژنێكی تریشی هەبوو بە ناوى خلیسەى كچی قەیس كە دایكی بیشرە.[7]
بەرائی كوڕی مالیك كوڕێكی هەبوو بە ناوى بیشر كە بەشدارى بەیعەتى عەقەبە و غەزاى بەدر و ئوحود و غەزاكانى تریش بوو تا لە فەتحى خەیبەردا وەفاتى كرد،[8] ئەم كوڕەی لەو گۆشتە ژەهراویەى خوارد كە ئافرەتە جوولەكەكە هێناى بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم).[9]
كوڕێكى تریشى هەبوو بە ناوى موبەشیر[10] كە لە حودەیبیە و بەیعەتى ريضواندا بەشداربوو.[11]
كچێكیشی هەبوو بە ناوى ئوم بیشر یان ئوم ئەنەس كە فەرموودەى لە پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە،[12] كچێكی تریشی هەبوو بە ناوى هیند كە ژنى جابری كوڕی عەتیك بوو.[13]
كچێكى تریشی هەبوو بە ناوى رەباب كە بەیعەتى داوە بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)،[14] كچێكی تری ناوى ظهبیە بوو كە ژنی ئەبووقەتادەى ئەنصارى بوو،[15] یان دەوترێت ناوى سەلافە بووە.[16]
بەڕاء یەكێكە لە بەشداربوانى بەیعەتى یەكەمى عەقەبە، دەشوترێت لەو بەیعەتەدا یەكەم كەس بەیعەتى دا بەرائی كوڕی مەعروور بوو، یەكەم كەسیش بوو رووى كردە قیبلە، یەكەم كەسیش بوو سەبارەت بە سێ یەكى سامانەكەى وەسیەتى كرد.[17]
هەروەها بەڕائی كوڕی مەعروور یەكێكە لە نەقیبەكان، نەقیبەكانیش دوانزە كەس بوون كە بریتی بوون لە: سەعدى كوڕی عوبادەو ئەسعەدى كوڕی زورارەو سەعدى كوڕی رەبیع و سەعدى كوڕی خەيثهمەو مونذیری كوڕی عەمر و عەبدوڵاى كوڕی رەواحەو بەرائی كوڕی مەعروور و ئەبولهەيثهمى كوڕی تیهان و ئوسەیدی كوڕی حوضهیر و عەبدوڵاى كوڕی عەمر و عوبادەى كوڕی صامت و رافیعی كوڕی مالیك.[18]
كەعبی كوڕی مالیك باسی ئەو سەفەرەیان دەكات كە بۆ بەیعەتدان چون بۆ مەككە، دەڵێت بۆ ساڵی دواتر كە وادەمان هەبوو لە مەككە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ببینین، حەفتا پیاو دەبووین، لە دەوروبەری بەیتدا بووین كە بەرائی كوڕی مەعروور (كە گەورە و رێبەرمان بوو) وتى بەخوا بۆچوونێكم هەیە ئیتر نازانم ئێوە لەگەڵمن یان نا؟ پێم وایە رووەو كەعبە نوێژ بكەم، ئێمەش وتمان وامەكە ئێمە بیستوومانە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) رووەو شام نوێژ دەكات، بۆیە ئێمەش رووەو قیبلەكەى ئەو نوێژ دەكەین، هەرچەند هەوڵی دا ئێمە رازى نەبووین و ئەویش بە راكەى ئێمە رازى نەبوو، كە كاتى نوێژ هات بەرائی كوڕی مەعروور رووەو قیبلە نوێژی كرد، ئێمەش رووەو شام نوێژمان كرد، تا چووینە مەككە، بەرائی كوڕی مەعروور پێی وتم برازاگیان بەزم و حاڵی ئەم سەفەرەم دڵەخورپەی بۆ دروست كردوم، جا ئەوكات ئێمە پێغەمبەری خوامان نەدەناسی، بەڵام عەبباسی كوڕی عەبدولموطهلیبمان دەناسی، چونكە بەهۆی بازرگانیەوە دەهات بۆ لامان و دەمانبینی، لە مەككە كەوتینە پرسیاركردن لەسەر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا بزانین لە كوێیە، لە ناوچەی بەطحا گەیشتین بە كەسێك هەواڵی پێغەمبەرمان (صلى الله عليه وسلم) لێ پرسی؟ وتی دەیناسن؟ وتمان ناوەلآ، وتی دەی كە چوونە ژوورەوە ئەو پیاوەى لەگەڵ عەبباسدا دانیشتووە ئەوە موحەممەدە، چونكە ئێستا لاى ئەوانەوە هاتم پێكەوە دانیشتبوون، ئێمەش چووین تا گەیشتینە لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بینیمان لەگەڵ عەبباسە، سەلاممان كرد لە هەردووكیان و لەلایان دانیشتین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە عەبباسی فەرموو ئەى عەبباس ئەو دوو پیاوە دەناسیت؟ عەبباسیش وتى بەڵێ، ئەو دوانە خەزرەجین-ئەوكات پشتیوانان بە ئەوسی و خەزرەجى دەناسران نەك بە ئەنصار، چونكە دواتر ناوى ئەنصاریان لێنرا- ئەوەیان بەرائی كوڕی مەعروورەو گەورە پیاوێكی ناو هۆزەكەیەتى، ئەوەش كەعبی كوڕی مالیكە، سوێند بەخوا قسەكەى پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) بیر ناچێتەوە كە فەرمووى (شاعیرەكە؟) وتى بەڵێ، ئینجا بەرائی كوڕی مەعروور وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من لە سەفەرەكەمدا شتێكم كردووەو حەز دەكەم پێم بڵێیت ئەو كارەم چۆنە؟-راستە یان هەڵەیە- چونكە تووشی رارایی و دوودڵی بوم، من رووەو قیبلە نوێژم كرد و هاورێكانیشم ناڕازى بوون و ئەوان رووەو شام نوێژیان كرد، ئیتر تووشی دوودڵی بووم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (أما إنك قد كنت على قبلة لو صبرت عليها)، (ئەگەر خۆڕاگر بوویتایە لەسەری رووەو قیبلە دەبوویت)، ئیتر زیاتر لەوەى نەفەرموو، دواتر چووین بۆ مینا و حەجمان كرد تا لە رۆژانى تەشریقدا- ئێمەو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وادەى عەقەبەمان دانا و لە تاریكی شەودا بە دزی بێباوەڕانەوە چووین و لە عەقەبە كۆبووینەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاودەم بە عەبباسی مامى هات، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) قورئانى خوێندەوە بەسەرماندا و ئێمەش لامان خۆشەویست بوو و بەراستمان زانى و باوەڕمان پێ هێنا و بە فەرمایشتەكانى رازى بووین، پاشان عەبباسی كوڕی عەبدولموطهلیب قسەی كرد...ئینجا بەرائی كوڕی مەعروور قسەی كرد و دەستى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) گرت و وتى بەیعەتمان لێ وەربگرە، ئەویش فەرمووى (أبايعكم على أن تمنعوني مما تمنعون منه أنفسكم ونساءكم وأبناءكم)، (بەیعەتتان لێ وەردەگرم لەسەر ئەوەى چۆن خۆتان و ژن و مناڵتان دەپارێزن وا بمپارێزن)، بەرائیش وتى سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە وادەكەین. [19]
مردنى بەرائی كوڕی مەعرور:
بەرائی كوڕی مەعروور لە سەفەرێكیدا كۆچی دوایی كرد،[20] بەڵام تەرمەكەى لە مەدینە ئەسپەردە كرا، مردنى بەرائیش مانگێك پێش هاتنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو بۆ مەدینە.[21]
بەرائی كوڕی مەعروور پێش مردنى وەسیەتى كردبوو رووەو كەعبە ئەسپەردە بكرێت، بۆیە بەوجۆرە ئەسپەردەیان كرد،[22] ئەم وەسیەتەیشی لای پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كردبوو و پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم)بە وەسیەتەكەى رازى بووبوو.[23]
هەروەها لە پێش مردنیدا وەسیەتی كرد سێ یەكى سامانى بدرێتە دەست پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تا چی پێ باش بوو واى لێ بكات.[24]
كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هاتە مەدینە، نوێژی مردووى لەسەر گۆڕەكەى بەرائی كوڕی مالیك ئەنجام دا،[25] ئەمەش یەكەم نوێژی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو لەسەر گۆڕی موسڵمانێك.
وەستانێك:
لەوانەیە گومانێك لاى خوێنەر دروست ببێت بڵێت پێشتر وترا ئەسعەدى كوڕى زورارە یەكەم كەس بوو نوێژی لەسەر كرا؟! لە وەڵامدا دەڵێین ئەو باسەی ئەسعەدى كوڕی زورارە پەیوەست بوو بە دواى كۆچ كرنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە، بەڵام بەرائی كوڕی مەعروور پێش كۆچكردنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە وەفاتى كرد.
هەروەها سەبارەت بەوەى ئەسعەد یەكەم كەس بوو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە مەدینە نوێژی مردووى لەسەر كرد، ئەمەش وایە چونكە بەرائی كوڕی مەعروور پێش هاتنى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ مەدینە ئەسپەردە كرابوو و پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لەسەر گۆڕەكەى نوێژی مردووى كرد نەوەك لەسەر تەرمەكەى.
[1] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص618.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص282.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص260.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص702.
[5] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص587.
[6] - أسد الغابة، ج7، ص80.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص610.
[8] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص167.
[9] - أسد الغابة، ج3، ص441.
[10] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج5، ص762.
[11] - أسد الغابة، ج5، ص59.
[12] - أسد الغابة، ج7، ص324.
[13] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج8، ص150.
[14] - أسد الغابة، ج7، ص118.
[15] - أسد الغابة، ج7، ص197.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص702.
[17] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص282.
[18] - الإستيعاب في معرفة الأصحاب، ج1، ص80، أسد الغابة، ج1، ص111.
[19] - صحيح ابن حبان، الرقم 7121، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 15493، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 15921، حسنه الألباني في التعليقات الحسان على صحيح ابن حبان، الرقم 6972.
[20] - أسد الغابة، ج1، ص261.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص282.
[22] - أسد الغابة، ج1، ص262.
[23] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص282.
[24] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص619.
[25] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص282، الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص619.