صەفوانى كوڕی صەفوان (رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی صەفوانى تەمیمیە، باوكیشی لە هاوەڵانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، كاربەدەستی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو لەسەر بەنى عەمر و لە سەردەمى هەڵگەڕاوەكاندا دژ بە هەڵگەڕاوەكان رۆڵی بینی.[1]
صەفوانى كوڕی عەسسال(رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی عەسسالى مورادیە، دواتر لە كووفە نیشتەجێ بوو، فەرموودەی لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە.[2]
صەفوان لەگەڵ پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەشدارى دوانزە غەزا بوو.[3]
زیری كوڕی حوبەیش دەڵێت جارێك چووم بۆ لاى صەفوانى كوڕی عەسسالى مورادى تا سەبارەت بە مەسح لەسەر خوف پرسیاری لێبكەم، صەفوان وتى زیر بۆچی هاتویت؟ وتم لەپێناو وەرگرتنى زانست هاتوم، صەفوان وتى ئەی زیر دەی فریشتەكان لەبەر رازیبوونیان بە زانست وەرگرتن باڵ رادەخەن بۆ زانستخواز، منیش وتم دوودڵ كەوتووم سەبارەت بە مەسحی سەر خوف دوا چوونەسەرئاو، تۆیش هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوویت، ئایا لەو بارەوە هیچت لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بیستووە؟ صەفوان وتى بەڵێ، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمانى پێدەكردین كە ئەگەر لە سەفەردا بووین خوفەكانى پێمان سێ شەو و رۆژ لانەبەین مەگەر ئەوەی لەشگران بین.[4]
صەفوانى كوڕی عەمر (رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی عەمرەو یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود.[5]
صەفوانى كوڕی غەزوان (رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی غەزوانەو بە سەنەدێكی لاواز فەرموودەیەكی هاتووە كە دەڵێت كابرایەك لەگەڵ ژنەكەى خەوتبوو، ژنەكەى هەستا و چەقۆیەكى هەڵگرت و خستیە سەر گەردنى و وتى تەلآقم دەدەیت یان بتكوژم، كابراش وتى تەلآقت كەوتبێت، كە ئەوە باسكرا بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (لا قيلولة في الطلاق).[6]
صەفوانى كوڕی مالیك(رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی مالیكى تەمیمیەو لە كۆچەرانەو یەكێك بوو لە هاوەڵە كۆچەریەكان.[7]
صەفوانى كوڕی موعەططهل(رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی موعەططهلى كوڕی رەبیعەیە، یەكەم بەشدارى لە غەزاكاندا لە غەزاى مورەیسیعدا بوو، دواتر لە غەزاى خەندەق و غەزاكانى دواتریشدا بەشدارى كرد.[8]
باسی صەفوان زیاتر لە بەسەرهاتى ئیفكدا هاتووە، كاتێك دایكی باوەڕداران لە غەزایەكدا لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، لەوێ چوو دەست بە ئاو بگەیەنێت، كەچی گەردنبەندەكەى ون كرد، بۆیە گەڕایەوە تا بیدۆزێتەوە، هاوەڵانیش وایانزانى عائیشە لەناو كەژاوەكەیدایە، بۆیە چوو، ئیتر عائیشە تەنها كەوت، ماوەیەكى زۆر چاوەڕێی كرد، دواتر خەو زۆری بۆ هێنا و خەوی لێكەوت، بەڵام صەفوان لە دواى سوپاكەوە بوو، گەیشتە لاى عائیشە، خێرا عائیشە لە خەو راچڵەكى، صەفوان وشترەكەى بۆ راگرت و عائیشە سەركەوت و عائیشەی بردەوە تا گەیشتەوە بە سوپاكە، ئیتر هەندێ دڵ بیمار كەوتنە تانەدان لە عائیشەو صەفوان و دەیانوت تووشی زینا بون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستى پۆزشی عەبدوڵاى كوڕی ئوبەى كوڕی سەلوول وەربگرێ، بۆیە بە هاوەڵانى فەرموو (من يعذرني من رجل بلغني أذاه في أهلي، فوالله ما علمت على أهلي إلا خيرا، وقد ذكروا رجلا ما علمت عليه إلا خيرا، وما كان يدخل على أهلي إلا معي)، (كێ پۆزشم بۆ وەردەگرێ لە كەسێ كە پێم گەیشتووە بە خراپە باسی خێزانەكەمى كردووە، دەى سوێند بەخوا من هەر چاكەى خێزانەكەم دەزانم-واتە چاكەم لێ دیوە- ئەوانە باسی پیاوێكیان كردووە كە بەس خێرو چاكەى لەبارەوە دەزانم، بەتەنها لەگەڵ خۆیشمدا هاتووە بۆ لاى خێزانەكانم)،[9] بەمجۆرە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) شایەتى چاكەى دا بۆ صەفوان.
جارێك ژنەكەى صەفوان هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) صەفوانى مێردم كە دێتەوە كاتێك نوێژ دەكەم لێم دەدات و كە رۆژوش بگرم پێم دەشكێنێت، تا خۆریش هەڵنەیەت نوێژی بەیانى ناكات، صەفوانیش خۆی لەوێ ئامادە بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) پرسیارى لە صەفوان كرد بۆچی وایە؟ صەفوان وتى ئەی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەبارەت بەوەى وتى لە كاتى نوێژدا لێی دەدەم، ئەو ئافرەتە سوورەتەكەى من دەخوێنێت و منیش وتوومە ئەوە مەخوێنە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەگەر تەنها ئەو یەك سوورەتە بوایە بۆ خەڵكى بەس بوو)، صەفوان وتى سەبارەت بە رۆژوو شكاندنەكەى، ئەو ئافرەتە بەردەوام رۆژوو دەگرێت و منیش گەنجێكم و تواناى خۆگرتنم نیە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (با هیچ ژنێك بێ مۆڵەتى مێردەكەى رۆژوو نەگرێت)، سەبارەت بە درەنگ نوێژكردنەكەم، ئێمە هەموومان وا راهاتوین تا خۆر هەڵنەیەت بێدار نابینەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (كە لە خەو هەستایت نوێژەكەت بكە).[10]
بە گێڕانەوەیەكى لاواز هاتووە كە كابرایەك هات لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سكالآى لە صەفوان كرد و وتى قسەی پێ وتووم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (واز لە صەفوان بهێنن، چونكە صەفوان زمانى پیسەو دڵی پاكە).[11]
صەفوان كەسێكی زۆر نەبەرد و خێرخواز و چاكەكار بوو، لە بەصرەش خانوویەكی هەبوو.
دواجار صەفوان لە ساڵی شەستی كۆچی وەفاتى كرد،[12] رایەك دەڵێت لە غەزاى ئەرمینیە لە ساڵی نۆزدەى كۆچیدا بەشدارى كرد و تیایدا شەهید بوو، رایەكیش دەڵیت لە سەردەمى موعاویەدا لە جەنگى رۆمدا قاچی شكا و بەردەوام تیمارى دەكرد تا دواجار لە ساڵی پەنجاو هەشتی كۆچیدا وەفاتى كرد.[13]
صەفوانى كوڕی وەهب(رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی وەهب یان ئوهەیبى فەهریە، دوو براى هەبوو بە ناوەكانى سەهل و سوهەیل كە پێشتر باسمان كردووە، كونیەكەى صەفوان ئەبووعەمرە، یەكێك بوو لە بەشداربوانى غەزاى بەدر، جا رایەك دەڵێت لەو غەزایەدا شەهید بووە، رایەكیش دەڵێت لە ساڵی سی یان سی و هەشتی كۆچیدا وەفاتى كردووە، رایەكیش دەڵێت بە نەخۆشی طاعوون وەفاتى كرد.[14]
صەفوانى كوڕی یەمان (رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی یەمانەو براى حوذەیفەى هاوەڵی ناسراوى پێغەمبەرە(صلى الله عليه وسلم)، یەكێكە لە بەشداربوانى غەزاى ئوحود.[15]
صەفوانى كوڕی ئومەییە(رضي الله عنه)
ناوى صەفوانى كوڕی ئومەییەى كوڕی خەلەفە، دایكی ناوى صەفییەی كچی مەعمەرە، ئومەییەی باوكى نەیارێكی سەرسەختى ئیسلام بوو كە لە جەنگى بەدردا كوژرا.[16]
صەفوان خۆیشی باوەڕی بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەهێنا، نەیارێكی سەرسەختى ئیسلام بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە نزاكانیدا نزاى لەدژ دەكرد.[17]
دواى ئەوەى غەزاى بەدر روویدا و موسڵمانان سەركەوتن بەسەر بێباوەڕاندا، عومەیری كوڕی وەهب هات بۆ لاى صەفوانى كوڕی ئومەییەو دانیشتبوون، صەفوان وتى دواى كوژراوانى بەدر خوا ئەم ژیانە ببڕێ، عومەیریش وتى ئەرێ بەخوا، بەخوا خۆشی لەم ژیانەیا نەماوە، ئەگەر لەبەر ئەوە نەبێت قەرزم لەسەرەو هیچم نیە بیدەمەوەو لەبەر ژن و منداڵەكانم نەبوایە كە هیچیان بۆ شك نابەم بۆیان جێبهێڵم، دەچووم بۆ لاى موحەمەد و دەمكوشت، چونكە بیانوویەكم هەبوو دەچووم و دەموت هاتوم تا ئەو كوڕە دیلەم وەربگرمەوە، صەفوانیش بەو قسەی دڵخۆش بوو و وتى قەرز و خەرجى ژن و منداڵت لەسەر من بەڵام تۆ ئەوە بكە، ئەوەبوو صەفوان ئامادەكارى بۆ كرد و شمشێرێكی ژەهراویشی بۆ ئامادە كرد، عومەیر بە صەفوانى وت چەند شەوێك ئەمە لاى كەس باس مەكە، ئەوەبوو عومەیر چوو بۆ مەدینەو چووە بەر دەرگاى مزگەوت و وشترەكەى بەستەوەو بە شمشێرەوە چوو بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، عومەرى كوڕی خەططاب كە عومەیری بە شمشێرەوە بینی ترس دایگرت و وتى بڕواننە ئەو سەگە لەبەردەرگایە، ئەوە دوژمنى خوایە كە خەڵكی لێ هان دەداین، عومەر چوویە ژوورەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەوە عومەیری كوڕی وەهبە بە چەكەوە هاتووەتە ناو مزگەوت، ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تۆ دەزانیت ئەو ناپاك و خراپەكاریشە لێی دڵنیا مەبە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بیكەرە ژوورەوە بۆ لام، عومەیر و عومەر پێكەوە هاتن و هاوەڵانیش هاتنە ژوورەوە، چونكە عومەر فەرمانى كرد وریابن ئەگەر عومەیر شتێكی كرد رێی پێ نەدەن، خۆیشی شمشێرەكەى پێ بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بە عومەرى فەرموو تۆ لە دواوە بوەستە، عومەیر كە نزیك بوویەوە وتى بەیانیت باش، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (خوا لەبری ئەو سەلامەى تۆ بە سەلامى خۆمان رێزدارى كردوین كە سەلامى ئەهلى بەهەشتیەكانە)، ئینجا فەرمووى بۆچی هاتویت ئەی عومەیر؟ ئەویش وتى هاتوم دیلەكەمم بدەنەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى ئەی ئەو شمشێرە چیە پێت؟ ئەویش وتى خوا بیبڕێت جا ئەو شمشێرە چ سوودێكی هەیە، كە دابەزیم لەبیرم چوو دایبنێم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (راستم پێ بڵێ بۆچی هاتویت؟) عومەیر وتى تەنها بۆ بردنەوەى دیلەكەم هاتوم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەی چ مەرجێكت دانا بۆ صەفوانى كوڕی ئومەییە لە حیجردا؟) عومەیر ترسا و وتى چ مەرجێكم داناوە؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى بەڵێنت دا بمكوژیت بەرامبەر بەوەى قەرزەكەت بداتەوە، خوا رێ نادات ئەوە بكەیت، عومەیر خێرا شایەتومانى هێنا و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئێمە دەمانوت درۆ دەكەیت كە دەڵێیت سروشت بۆ دێت، بەڵام ئەم قسەی نێوان من و صەفوان لە حیجر كەس نەیدەزانى جگە لە من و صەفوان، بەڵام خوا ئەوەى گەیاند بە تۆ، بۆیە بڕوام هێنا بە خواو پێغەمبەرەكەى و سوپاس بۆ خوا كە منى گەیاند بەم مەقامە، موسڵمانان بە موسڵمانبوونى عومەیر دڵخۆش بوون، عومەر وتى كە عومەیر هات لە بەرازێك لام بێزراوتر بوو، ەچی كە موسڵمان بوو هێندەى یەكێك لە كوڕەكانم لام ئازیز بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (دابنیشە دڵنەوات بكەین)، ئینجا فەرمووى (براكەتان فێری قورئان بكەن و دیلەكەى بۆ ئازاد بكەن)، عومەیر وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) من زۆر هەوڵم دەدا دژایەتى ئیسلام بكەم، جا ئێستا مۆڵەتم دەدەیت بچمەوە ناو قوڕەیش و بانگیان بكەم بۆ ئیسلام بەڵكو خوا رێنمونییان بكات؟ پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) مۆڵەتى پێدا، عومەیر چوویەوە بۆ مەككەو صەفوانیش لە كۆڕی قوڕەیشیەكاندا بوو دەیوت موژدەتان لێ بێت موژدەیەكتان بۆ دێت خەمى بەدرتان بیر دەباتەوە، هەركەس لە مەدینەوە دەهاتە مەككە صەفوان هەواڵی مەدینەى دەپرسی تا دواجار هەواڵی زانى كە عومەیر موسڵمان بووە، كە ئەوەى زانى وتى بەڵێن بێت هیچ یارمەتیەكى نەدەم و قسەشی لەگەڵ نەكەم، عومەیر هاتەوە مەككەو كەوتە رێنمایی خەڵك بۆ موسڵمان بوون و ژمارەیەكی زۆر موسڵمان بوون.[18]
كاتێكیش فەتحى مەككە كرا، صەفوان لە مەككە دەرچوو و رایكرد، بەڵام ناجیەى ژنى باوەڕی هێنا بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)،[19] عومەیری كوڕی وەهب كە ئامۆزاى صەفوان بوو، هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و داواى پەناى كرد بۆ صەفوان، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) داواكەى وەرگرت و عەباكەى خۆی بۆ نارد، خێرا وەهبی كوڕی عومەیر خۆی گەیاند بە صەفوان و پێكەوە گەڕانەوە، كە هاتنەوە هەر لە دوورەوە صەفوان هاوارى كرد ئەی موحەممەد ئەمە وەهبە دەڵێت بە دوورى دوو مانگە ڕێ پەنات داوم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى دابەزە ئەبووەهب، ئەویش وتى نا، تا بۆم روون نەبێتەوە دانابەزم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى دابەزەو ماوەى چوار مانگت بۆ هەیە، ئەویش دابەزى و لەگەڵ پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) چوو بۆ غەزاى حونەین، هێشتا باوەڕیشی نەهێنابوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى چەكێكی لێكرد بە كاتى بیدات بە لایەوە، صەفوان وتى ناچاریە یان داواكاریە، فەرمووى بە ویستی خۆتەو زۆر نیە و كاتیەو پارێزراوە، ئەویش چەكەكەى پێدا، كاتێك لە جەنگى حونەیندا موسڵمانان شكان و لە دەورى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بلآوەیان كرد، صەفوان مایەوەو وەڵامێكی قسەیەكی ناشیرینی كەلدانى براى دایەوە كە لە سەرى دایكیەوە براى بوو، دواتر كە موسڵمانان سەركەوتن، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەخششی صەفوانى كرد،[20] پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) سەد وشتری بەخشی بە صەفوان، دواتر سەد وشتری تری پێ بەخشی، دواتریش سەد وشتری تری پێ بەخشی،[21] پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بەردەوام بەخششی صەفوانى دەكرد، صەفوان وتى بەخوا ئەم بەخشینە تەنها لە پێغەمبەران دەوەشێتەوە، بۆیە موسڵمان بوو، بەرەبەرە موسڵمانبوونەكەى چاكتر دەبوو، دواتر بۆ ئەوەى پاداشتی كۆچی بۆ بنووسرێت، كۆچی كرد بۆ مەدینە، ئەوە باسكرا بۆ پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (دواى فەتح هیچ كۆچێك نیە)، ئینجا فەرمانى كرد صەفوان بگەڕێتەوە بۆ مەككە، ئەویش گەڕایەوە بۆ مەككە و تا مردنى لەوێ مایەوە، مردنیشی لە ساڵی چل و دووى كۆچیدا بوو، رایەكیش دەڵێت لەگەڵ كوژرانى عوثماندا ئەویش مرد، رایەكیش دەڵێت لە سەردەمى موعاویەی كوڕی ئەبووسوفیاندا مرد.[22]
لەو ماوەى كە صەفوان بێباوەڕ بوو و ژنەكەشی باوەڕدارا بوو، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە یەكى جیا نەكردنەوەو هاوسەرگیریەكەیان وەك خۆی مایەوە.[23]
صەفوان یەكێك بوو لە بەشداربوانى جەنگى یەرمووك.[24]
[1] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 435.
[2] -الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 436.
[3] - أسد الغابة، ج3، ص28.
[4] - صحيح ابن خزيمة، الرقم 17، سنن الترمذي، الرقم 3542، صحيح ابن حبان، الرقم 1106، حسنه شعيب الأرناؤوط، حسنه الألباني في صحيح و ضعيف سنن الترمذي، الرقم 3536.
[5] - أسد الغابة، ج3، ص 29.
[6] - الضعفاء الكبير للعقيلي، الرقم 1638.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 439.
[8] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 440.
[9] - صحيح البخاري، الرقم 2539 و 3925 و 4480 و 6956، صحيح مسلم، الرقم 5080، صحيح ابن جبان، الرقم 7208، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8656 و 10914، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 25051، مسند أبي يعلى الموصلى، الرقم 4800، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 19044.
[10] - صحيح ابن حبان، الرقم 1504، المستدرك على الصحيحين، الرقم 1532، سنن أبي داود، الرقم 2116، صححه الذهبي فيالتلخيص، كما صححه شعيب الأرناؤوط، كما صححه الألباني في صحيح و ضعيف سنن أبي داود، الرقم 2459.
[11] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 5360، ضعفه الألباني فيسلسلة الاحاديث الضعيفة، الرقم 3600.
[12] - المستدرك على الصحيحين، الرقم 6226.
[13] - أسد الغابة، ج3، ص 32.
[14] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 442.
[15] - أسد الغابة، ج3، ص 33.
[16] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 431.
[17] - صحيح البخاري، الرقم 3860.
[18] - المعجم الكبير للطبراني، الرقم 13992،
[19] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج3، ص 431.
[20] - أسد الغابة، ج3، ص 25-26.
[21] - صحيح مسلم، الرقم 4377.
[22] - أسد الغابة، ج3، ص 25-26.
[23] - سير أعلام لاالنبلاء، ج2، ص 565.
[24] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 563.