خیلافەتى حەسەنى كوڕی عەلى

بەیعەتپێدانى:

پاش ئەوەى عەلى كوڕی ئەبووطالیب شەهید كرا، بەیعەتى خیلافەت درا بە حەسەنى كوڕی عەلی، وەك پێشتریش هێنامان ئەوە بە بڕیارى عەلى نەبوو، بەڵكو ئەو وتى نە فەرمانتان پێ دەكەم بەیعەتى پێبدەن و نە رێگریشتان لێ دەكەم.

لە گێڕانەوەیەكى تردا هاتووە عەلى وتى من بەو بارەوە جێتان دێڵم كە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) جێی هێشتن-واتە كەستان بۆ دیارى ناكەم-، جا ئەگەر خوا خێری بوێت بۆتان لەسەر چاكترین كەستان كۆتان دەكاتەوە وەك چۆن دواى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لەسەر چاكترین كەستان كۆی كردنەوە.[1]

عەلى كوڕی ئەبووطالیب لە حەڤدەى رەمەزانى ساڵی چلی كۆچیدا شەهید كرا، بۆیە بەیعەتدانەكەى عەلیش لەو دەوروبەرەدایە، نزیكەى چل هەزار كەس بەیعەتیان پێدا، ئەوانە پێشتر بەیعەتى مەرگیان دابوو بە عەلى باوكى.[2]

یەكەم كەس بەیعەتى دا بە حەسەن، قەیسى كوڕی عوبادە بوو كە پێی وت دەستت بێنە تا لەسەر كتێبی خوا و سوننەتى پێغەمبەرەكەى بەیعەتت پێبدەم، حەسەنیش بێدەنگ بوو، ئەوەبوو بەیعەتى پێدا و بە دوایدا خەڵكی تریش بەیعەتیان پێدا.[3]

حەسەن مەرجی لەسەر خەڵكی دانا ئینجا رازى بوو بەیعەتى پێ بدرێت، ئەوەتا هیلالى كوڕی خەباب دەڵێت حەسەن كەسە دیارەكانى خەڵكی عێراقی لە كۆشكى مەدائیندا كۆكردەوە و وتى ئێوە بەو بڕیارە بەیعەتتان پێ داوم كە لەگەڵ هەر كەسێ ئاشتی بكەن كە من ئاشتی لەگەڵ دەكەم و لەگەڵ هەر كەسێ بجەنگن كە من لەگەڵی دەجەنگم.[4]

خەڵكی زیاتر لە عەلى حەسەنیان خۆشدەویست و زۆر پێی سەرسام بوون.[5]

ناچاركردنى حەسەن بە جەنگ

حەسەن قەیسی كوڕی سەعدى دانابوو بە ئەمیری ئاذەربایجان، بەڵام قەیس بەردەوام زۆری دەكرد لە حەسەن تا بچێت بۆ جەنگى شام، بۆیە حەسەن بڕیارى دا قەیس لابەرێت و لە شوێنیدا عوبەیدوڵاى كوڕی عەبباسی دانا، هەرچەندە حەسەن نیازى جەنگى نەبوو، بەڵام زۆرێك لە دەورى زۆریان لێكرد و ناچاریان كرد بڕیارى جەنگ بدات، بۆیە سوپایەكى گەورەى پێكهێنا و قەیسی كوڕی سەعدى لە پێشەوە دانا و دوانزە هەزار سەربازى دایە دەست، خۆیشی بە سوپاوە كەوتەڕێ تا بڕوات جەنگى موعاویە و خەڵكی شام بكات تا رازى بن بەیعەت بدەن، لە نزیك مەدائین بوو كە هەواڵێك هات وترا قەیس كوژراوە، هەر بەم هەواڵە سەرجەم سەربازان شڵەژان و كەوتنە تالآن و بڕی،[6] دەوروبەرەكەى كەوتنە دزینى شمەكەكانى حەسەن، ئەوەى مابوویەوە بەڕەكەى ژێری بوو، ئەویشیان برد، ئینجا یەكێك لە خەواریجەكان كە لەوێ بوو خەنجەرێكی دا لە حەسەن و بریندارى كرد، خێرا خەڵكەكە ئەو كابرایان كوشت، ئەو خەنجەرەش ژەهراوى بوو، ماوەى نزیكەى مانگێك حەسەن بەو برینەوە مایەوە، دواتر خوا شیفاى دا و برینەكەى چاك بوویەوە،[7] حەسەن بەوە زۆر بێزار بوو لەو سوپایەو متمانەى پێیان نەما و چوو لە كۆشكى سپی ناو مەدائین دانیشت، هێشتا برینەكەشی چاك نەبووبوویەوە، یەكێك لەوانەى لەوێ بوو ناوى موختارى كوڕی ئەبی عوبەید بوو، بە والى مەدائین (سەعدى كوڕی مەسعوود)ى وت بۆچی شتێك ناكەیت هەم ببیتە خاوەن پۆست و هەم دەوڵەمەندیش بیت؟ وتى چی بكەم؟ وتى حەسەن بگرەو بینێرە بۆ موعاویە، ئەویش پێی وت خوا خۆت و بیرۆكەكەت بێزراو بكات، ناپاكى بنوێنم بەرامبەر بە كچەزاى پێغەمبەرى خوا؟!![8]

هەنگاونان بەرەو رێككەوتن لەگەڵ موعاویە

حەسەنى كوڕی عەلى بڕیاریدا لەگەڵ موعاویەى كوڕی ئەبوو سوفیاندا رێكبكەوێت، جا هەر دەستەیەك و باس لە هۆكارێك دەكەن بۆ ئەو رێككەوتنە.

ئەمەشی لە ناچارى و لاوازیدا نەكرد، بەڵكو تەنها لەپێناو كوژاندنەوەى فیتنەو رێكخستنى نێوان دوو دەستەى موسڵماناندا بوو وەك چۆن پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) لە فەرموودەیەكدا ئاماژەی بەوە دابوو حەسەن كارێكی وا دەكات، ئەبی بەكرە دەڵێت رۆژێك پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) حەسەنى هێنا و لەگەڵ خۆی بردیە سەر مینبەر و فەرمووى (ابني هذا سيد و لعل الله أن يصلح به بين فئتين من المسلمين)،[9] (ئەم كوڕەم سەییدەو هیوام وایە خوای گەورە بەهۆیەوە نێوانى دوو دەستەى موسڵمانان رێكبخات).

عەبدوڵاى كوڕی جەعفەر دەڵێت حەسەنى كوڕی عەلى وتى رایەكم هەیە حەز دەكەم تۆیش شوێنم بكەویت، وتم چیە؟ وتى دەمەوێت بچمەوە مەدینەو لەوێ دابنیشم و دەسەلآت جێبهێڵم بۆ موعاویە، چونكە فیتنە هەر ناكوژێتەوەو خوێن زۆر رژاوە و رێ بڕاوە، منیش وتم خوا لەسەر ئوممەتى موحەممەد پاداشتى خێرت بداتەوە، ئینجا حەسەن ناردى بە شوێن حوسەیندا و هەمان قسەی بۆ كرد و زۆر مشتومڕی لەگەڵ كرد تا حوسەینی رازى كرد.[10]

موعاویە دەیزانى حەسەن لە هەموان زیاتر رقی لە فیتنەو ئاشووبە، هەر بۆیە رێككەوتنى لەگەڵ كرد.[11]

جارێك حەسەن كە بە كووفەدا دەگەڕا، یەكێك سەلامى بۆ كرد و وتى سەلاموعەلەیك ئەی سەرشۆڕكەرى باوەڕداران، ئەویش وتى من سەرشۆڕكەرى باوەڕداران نیم، بەڵكو نەمویست لەسەر دەسەلآت بەكوشتتان بدەم.[12]

حوسەینى براى نارازى بوو لەو هەڵوێستەى حەسەنى براى كە لە رێككەوتنى لەگەڵ موعاویە نواندى و وتى تو خوا وا نەكەیت قسەی باوكم پشتگوێ بخەیت و قسەی موعاویەت لا راست بێت، حەسەنیش پێی وت بێدەنگ بە من لە تۆ شارەزاترم بەم مەسەلەیە.[13]

رێككەوتنى حەسەن و موعاویە

لە ساڵی چل و یەكى كۆچیدا حەسەنى كوڕی عەلى لەگەڵ موعاویە دانیشتنى كرد و گەیشتنە رێككەوتن، بەوپێیە حەسەن وازى لە خیلافەت هێنا بۆ موعاویە، بۆیە بەو ساڵە دەوترێت عام الجماعە (ساڵی كۆدەنگى)، كۆبوونەوەكەى حەسەن و موعاویە لە خاكى عێراق بوو لە ناوچەى ئەنبار، ئەمەش لە مانگى رەبیعولئاخیر یان لە مانگى جەمادیلئوولادا بوو، لەوێ رێككەوتن و حەسەن دەسەلآتى دایە دەست موعاویە.[14]

ناپاكی و نیازى خراپى ناو سوپاكەى حەسەن وایكرد حەسەن نامە بنووسێت بۆ موعاویەی كوڕی ئەبوو سوفیان تا رێككەوتن بكەن، موعاویەش هەریەك لە عەبدوڵاى كوڕی عامیر و عەبدورەحمانى كوڕى سەمورەى نارد بۆ لاى تا چی سامانى دەوێت پێی ببەخشن، حەسەنیش مەرجى دانا لە بەیتولمالى كووفە پێنج ملیۆن درهەم ببات و خەراجى ئەبجەرد بۆ ئەو بێت و قسە نەوترێت بە عەلى باوكى، بەرامبەر بەوە واز لە خیلافەت بێنێت بۆ موعاویە و رژانى خوێنی موسڵمانان بوەستێت، حوسەینى برای زۆر بەمە نارازى بوو و سەركۆنەى حەسەنى دەكرد، بەڵام حەسەن سوور بوو لەسەر راكە، هەواڵی نارد بۆ قەیس تا گوێڕایەڵ بێت و واز بێنێت لە جەنگ، بەڵام قەیس رازى نەبوو، دواتر هاتە سەر بار و بەیعەتى دا بە موعاویە.[15]

ئینجا موعاویە هات بۆ عێراق و لەوێ رێككەوتن، موعاویە هات تا لەناو خەڵكەكەدا وتار بدات، بەڵام پێشنیارى بۆ كرا داوا بكات تا حەسەن وتار بدات بۆ خەڵكەكەو پێیان بڵێت وازى لە دەسەلآت هێناوە بۆ موعاویە، حەسەنیش هەستا و دەستى كرد بە وتارەكەى، سەرەتا بە سوپاس و ستایشی خوا دەستی پێكرد، ئینجا صەلەواتى نارد بۆ پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم)، ئینجا فەرمووى:

ئەی خەڵكینە خواى گەورە بە هۆی پێشینانمانەوە ئێوەى رێنموونى كرد و بەهۆی دوایینەكانیشمانەوە خوێن رشتنى نەهێشت، ئەم بارە ماوەیەكى هەیە و دنیاش ماوە ماوەیە، خواى گەورەش فەرموویەتى بە پێغەمبەرەكەى (وإن أدري لعله فتنة لكم و متاع إلى حين)، كە ئەمەى وت موعاویە تووڕە بوو و داواى كرد حەسەن دابنیشێت.[16]

خەڵكێك رازى نەبوون بەیعەت بدەن بە موعاویە، بۆیە حەسەن كەسە دیارەكانى خەڵكی عێراقی لە كۆشكى مەدائیندا كۆكردەوە و وتى ئێوە بەو بڕیارە بەیعەتتان پێ داوم كە لەگەڵ هەر كەسێ ئاشتی بكەن كە من ئاشتی لەگەڵ دەكەم و لەگەڵ هەركەسیش بجەنگن كە من لەگەڵی دەجەنگم، وا منیش بەیعەتم داوە بە موعاویەو ئێوەش گوێڕایەڵی بن.[17]

مەرجەكانى رێككەوتنەكە

موعاویە زۆر دڵخۆش بوو بەو دەستپێشخەریەى حەسەن بۆ رێككەوتن، چونكە دەیزانى حەسەن لە هەموان زیاتر رقی لە فیتنەو ئاشووبە،[18] بۆیە پەڕەیەكى سپی بۆ نارد و پێی وت چ مەرجێكت دەوێت بینووسە،[19] لە خوارووى پەڕەكەشەوە مۆری خۆی لێدابوو.[20]

حەسەن مەرجى دانا موعاویە بەپێی قورئان و سوننەت و ئەزموونى خەلیفە راشیدینەكان بجووڵێتەوە.

نابێت موعاویە دواى خۆی كەس دابنێت بۆ خیلافەت، بەڵكو بە شوورا بێت.

خەڵكى پارێزراو و دڵنیا بن لە هەردوو لا، خۆیان و سامان و ژن و منداڵیان.

نابێت حەسەن و حوسەین و ئالوبەیت ژێربەژێر ناپاكى بنوێنن.[21]

حەسەن داواى ئەوەى كرد دواى موعاویە ئەگەر هاتو حەسەن مابوو بەیعەت بدرێتەوە بە حەسەن،[22] موعاویە بەڵێنى دا بە حەسەن ئەگەر ئەو پێش مەرگى حەسەن شتێكی تووش بوو و مرد، ئەوا پۆستى خیلافەت بگەڕێتەوە بۆ حەسەن.[23]

هەروەها حەسەن مەرجى دارایی دانا تا ئەو سامانەى لایانە لێیان نەسەنرێتەوە،[24] مەرجى دانا لە بەیتولمالى كووفە پێنج ملیۆن درهەم ببات و خەراجى ئەبجەرد بۆ ئەو بێت،[25] بەپێی رێككەوتنەكە دەبوو موعاویە قەرزەكانى حەسەن بداتەوە.[26]

هەروەها حەسەن مەرجى دانا كە ئیتر خوێنی موسڵمانان نەڕژێت و بیر نەكرێتەوە لە رشتنى خوێنی موسڵمانان، ئەوانەى بەشدار بون تۆڵەیان لێ نەكرێتەوە، واتە ئەو بۆیە وازى هێنا تا خوێن نەڕژێت، بۆیە مەرجى وەستاندنى رژانى خوێنی موسڵمانانى دانا.[27]

ئەمەش دەقى ئەو رێككەوتنە بوو كە حەسەن  نووسی:

(بسم الله الرحمن الرحيم هذا ما صالح عليه الحسن بن علي رضي الله عنهما معاوية بن أبي سفيان، صالحه على أن يسلم إليه ولاية المسلمين على أن يعمل فيهم بكتاب الله تعالى وسنة رسول الله وسيرة الخلفاء الراشدين المهديين وليس لمعاوية بن أبي سفيان أن يعهد إلى أحد من بعده عهدا بل يكون الأمر من بعده شورى بين المسلمين وعلى أن الناس آمنون حيث كانوا من أرض الله تعالى في شامهم وعراقهم وحجازهم ويمنهم وعلى أن أصحاب علي وشيعته آمنون على أنفسهم وأموالهم ونسائهم وأولادهم حيث كانوا وعلى معاوية بن ابي سفيان بذلك عهد الله وميثاقه وأن لا يبتغي للحسن بن علي ولا لأخيه الحسين ولا لأحد من أهل بيت رسول الله غائلة سرا ولا جهرا ولا يخيف أحدا منهم في أفق من الآفاق، أشهد عليه فلان وفلان بن فلان وكفى بالله شهيدا).[28]

(بەناوى خواى گەورەو میهرەبان، ئەمە رێككەوتنى حەسەنى كوڕی عەلیە لەگەڵ موعاویەى كوڕی ئەبی سوفیاندا، لەگەڵی رێككەوت لەسەر ئەوەى دەسەلآتدارى موسڵمانانى بداتەدەست بەرامبەر بەوەى –موعاویە- لەناویاندا بە پێی قورئان و سوننەتى پێغەمبەرى خواو رێڕەوی خەلیفە راشیدینە رێنموونەكان بجووڵێتەوە، موعاویەى كوڕی ئەبی سوفیان بۆی نیە دواى خۆی كەس راسپێرێت بۆ دەسەلآت، بەڵكو دەبێت دواى ئەوە بە شووراى نێوان موسڵمانان بێت و خەڵكیش لە هەر ناوچەیەكى زەوی خوادا بن دڵنیا و بێخەم بن، چ لە شام یان عێراق یان حیجاز یان یەمەندا بن، هەروەها دەبێت هەوادارانى عەلى لە خۆیان و سامان و ژن و منداڵیان دڵنیا و پارێزراو بن لە هەر كوێ بن، موعاویەى كوڕی ئەبوو سوفیان دەبێت بۆ ئەمە بەڵێن و پەیمانى خوا بدات، حەسەنى كوڕی عەلى و حوسەینی براى و هیچ كام لە ئالوبەیتى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بۆیان نیە بە نهێنی و ئاشكرا ناپاكى بنوێنن و هیچ كام لەوانەش لە هیچ ئاسۆیەك ترسیان لەسەر نەبێت، هەریەك لە فلآنە كەس و فلآنى كوڕی فلآن شاهید بوون، هێندەش بەسە كە خوا شاهید بێت).

ئایا مەرجى قسە نەوتن بە عەلى تێدایە؟

لەو بارەوە هەندێ سەرچاوە هێناویانە یەكێك لە مەرجەكان ئەوە بووە لەوەودوا موعاویە بە ئاشكرا قسە نەڵێت بە عەلى باوكى حەسەن، بەڵام ئەمە لاى زانایانى ئەهلى سوننە بە قبووڵ نەكراو هاتووە، چونكە پێیان وایە موعاویە كەسێكی وا نەبووە قسە بڵێت بە عەلیەك كە موژدەپێدراوى بەهەشت و زاواى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) بووە، خواش زاناترە.

حەسەن دواى رێككەوتنى لەگەڵ موعاویە

دواتر حەسەن و دارودەستەو نزیكەكانى بڕیاریان دا بەرەو حیجاز بگەڕێنەوەو رووەو حیجاز كووفەیان بەجێهێشت،[29] خەڵكی كووفەش بە گریانەوە ماڵئاواییان لێكرد.[30]

حەسەن تا دە ساڵ دواى ئەم رێككەوتنە ژیا و ساڵانەش لەلایەن موعاویەوە ملیۆنێك درهەمى پێدەدرا ،[31] ئەویش بەشی زۆری ئەو پارەى دەبەخشی.[32]

خەڵكێك هەبوون بەو رێككەوتنەى حەسەن نارازى بوون و ئەوەیان بە زەلیلی دادەنا، بۆیە جارێك حەسەن كە بە كووفەدا دەگەڕا، یەكێك سەلامى بۆ كرد و وتى سەلاموعەلەیك ئەی سەرشۆڕكەرى باوەڕداران، ئەویش وتى من سەرشۆڕكەرى باوەڕداران نیم، بەڵكو نەمویست لەسەر دەسەلآت بەكوشتتان بدەم.[33]

هەیانبوو پێی دەوت ئەى ئابڕووبەرى موسڵمانان، ئەویش دەیوت ئابڕووچوون باشترە لە چوونە دۆزەخ.[34]

بەمە نارەحەتیەكەى حەسەن زۆر سەختتر بوو، لەگەڵ ئەوەى لەپێناو موسڵماناندا مافێكی خۆی وازلێهێنابوو، كەچی هێشتا موسڵمانان سووكایەتییان بەرامبەرى دەنواند.

بەمجۆرە حەسەن پێنجەم خەلیفەى راشیدین بوو و بە وازهێنانى حەسەنى كوڕی عەلى لە خیلافەت ئیتر ماوەى خیلافەتى راشیدین تەواو بوو، بە بەڵگەى ئەو فەرموودەى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) كە سەفینەى خزمەتكارى پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) سەبارەت بە ماوەى خیلافەتى راشیدین گێڕاویەتیەوە كە پێغەمبەر(صلى الله عليه وسلم) دەفەرموێت: (الخِلَافَةُ فِي أُمَّتِي ثَلَاثُونَ سَنَةً ثُمَّ مُلْكٌ بَعْدَ ذَلِكَ)[35] واتە:(خیلافەت لە ئوممەتەكەمدا سی ساڵ دەبێت، دواتر دەبێتە پاشایەتى).

ماوەى خیلافەتى حەسەنیش حەوت مانگ و شتێك بوو،[36] هەرچەندە راى تر هەیە دەڵێت شەش مانگ یان حەوت مانگ یان هەشت مانگ بووە.

دەسەلآتدارى موعاویەش سەرەتاى پاشایەتى بوو و موعاویە بوو بە یەكەم پاشاى موسڵمانان و چاكترینی پاشایانى موسڵمانیش بوو.[37]

حەسەن زۆربەى ئەوەى هەیبوو لە رێی خوادا دەیبەخشی، عەلى كوڕی زەید دەڵێت حەسەن سێ جار لەپێناو خوادا چی هەبووە كردوویەتى بە دوو بەشەوەو بەشێكی بەخشیوە.

هەروەها دەڵێت حەسەن نزیكەى پانزە حەجى كردووە كە بە پیادە –لە مەدینەوە- چووە و ئەو حەجەى كردووە.[38]

حەسەن كە چوویەوە مەدینە جار جارە سەردانى موعاویەى دەكرد، جارێك كە سەردانى موعاویەى كرد، موعاویە پێی وت ئەى حەسەن دیاریەكت پێ دەدەم كە كەس پێش من بە كەسی نەدابێت، ئەوەبوو چوارسەد هەزارى پێدا.[39]

ساڵانە حەسەن دەچوو بۆ لاى موعاویەو سەد هەزار درهەمى وەردەگرت، ساڵێكیان حەسەن نەچوو، موعاویەش پارەكەى بۆ نەنارد، حەسەن داواى كرد پەڕەى بۆ بێنن تا نامەیەك بنووسێت بۆ موعاویەو پێی بڵێت، بەڵام خەوى لێكەوت و پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بینی كە گلەیی لێكرد چۆن داوا لە بەندەیەك دەكەیت و لە خوا داوا ناكەیت، ئەویش وتى ئەی چی بكەم ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم)؟ ئەویش نزایەكى فێر كرد تا بیڵێت، حەسەنیش هەستا و ئەو نزایەى دەخوێند، هێندەى نەبرد بە موعاویە وترابوو حەسەن ئەمساڵ نەهاتووە، ئەویش فەرمانى كرد دووسەد هەزار درهەمى بۆ بنێردرێت.[40]