خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبوو طالیب

لەبەرئەوەى نووسینەوەى وەردەكاریەكانى ژیانى عەلى كوڕی ئەبووطاليب پێویستی بە سەدان لاپەڕە هەیە، چ جاى وردەكارى ماوەى دەسەلآتەكەى، بۆیە وەك چۆن بۆ هاوەڵانێكی تر وامانكرد، بۆ ژیانى ئەم هاوەڵە ئازیزەیش وردەكاریەكان جێدێڵین بۆ خوێنەر تا لە سەرچاوەكانى ترەوە بیخوێنێتەوە كە بە زمانى كوردى سوپاس بۆ خوا بەردەست دەكەون، لێرەدا تەنها بە كورتى چەند لایەنێكی ماوەى دەسەلآتەكەى دەخەینەڕوو تا كاتى شەهیدبوونى.

كاتێك عەلى كوڕی ئەبووطاليب بوو بە خەلیفە، ئیبن عەبباسی كرد بە والى شام و وتى بڕۆ بۆئەوێ، بەڵام ئیبن عەبباس رازى نەبوو و وتى ئەگەر موعاویە نەمكوژێت، ئەوە بە دڵنیاییەوە بەندم دەكات، پاشان بە عەلى وت موعاویە بكە بە كاربەدەستی خۆت و دواتر لایبەرە، بەڵام عەلى بەو رایەی ئیبن عەبباس رازى نەبوو.[1]

كاتێك عەلى ویستى كەسێك بنێرێت بۆ لاى موعاویە تا بەیعەتى لێ وەربگرێت، جەریرى كوڕی عەبدوڵا وتى ئەى ئەمیری باوەڕداران من دەڕۆم، چونكە خۆشەویستیەك لە نێوان من و ئەودا هەیە، دەڕۆم و بەیعەتى لێ وەردەگرم بۆت، ئەشتەر لەوێ بوو وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران جەریر مەنێرە ئەترسم هەوادارى موعاویە بێت و لاى بمێنێتەوە، عەلى وتى وازى لێ بهێنە، ئەوەبوو نامەیەكى نووسی بۆ موعاویەو تیایدا هەواڵی پێدا كە كۆچەران  و پشتیوانانیش بەیعەتیان پێداوە، باسی رووداوى جەمەلیشی بۆ نووسیبوو، داوایشی لێكرد وەك ئەو خەڵكەى تر بەیعەتى پێبدات،[2] ئینجا جەریر خەڵكی كۆكردەوەو وتارێكی پێشكەش كرد و تیایدا داواى لە موعاویە كرد گوێڕایەڵی بنیۆنێت و ناكۆكی نەنێتەوەو نەبێتە هۆی جەنگى نێوان موسڵمانان، موعاویەش داواى كرد پەلەى لێ نەكات تا راى خەڵكی شام وەربگرێت،[3] كە جەریر نامەكەى دا بە موعاویە، موعاویە عەمرى كوڕی عاص و گەورەكانى خەڵكی شامى كۆكردەوەو راوێژی كرد بە هەموویان، ئەوانیش وتیان تا بكوژانى عوثمان نەكوژرێنەوە بەیعەت نادەین یان دەبێت بكوژەكانى عوثمانيان بدرێنە دەست، ئەگەرنا جەنگى لەگەڵ دەكەن و بەیعەتى پێ نادەن، ئەوەبوو جەریر گەڕایەوەو هەواڵەكەى دا بە عەلى، ئەشتەر وتى ئەی ئەمیری باوەڕداران مەگەر من نەموت جەریر مەنێرە ئەگەر منت بناردایە موعاویە هەر دەرگایەكى بكردایەتەوە دامدەخست، جەریر بە ئەشتەرى وت ئەگەر تۆ بوویتایە لە برى خوێنی عوثمان دەیانكوشتیت، ئەوەبوو ئەشتەریش بە توند وەڵامى دایەوە، ئەمە جەریری تووڕە كرد، بۆیە جەریر چوو بەرەو قرقیسیا و نامەى نارد بۆ موعاویەش كە چی وتووەو چی پێ وتراوە، موعاویەش نامەى بۆ نووسی و داواى لێكرد بچێت بۆ لاى،[4] بەڵام ئەو كەنارى گرت و لە قرقیسیا مایەوە تا لەوێ مرد.[5]

لێدانى هەڵگەڕاوەكان:

لە سەردەمى خیلافەتى عەلى كوڕی ئەبووطالیبدا خەڵكێك لە یەمەن لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە، ئەوەبوو عەلى سوپایەكى ئامادە كردو جاریەى كوڕی قودامەى كرد بە سەركردەى سوپاكەو ناردى بۆ ئەوێ، لەوێ هەموو ئەوانەى كۆكردەوە كە لە ئیسلام هەڵگەڕابوونەوەو داى لە گەردنى هەموویان و بە ئاگریش جەستەى ئەوانى سووتاند، چونكە عەلى كوڕی ئەبووطاليب فەرمانى بەو كارە كردبوو.[6]

هەروەها عەلى كوڕی ئەبووطاليب بیستى بوسرى كوڕی ئەرطهئە لە حیجاز چ خوێنرێژیەكى كردووە، بۆیە جاریەى كوڕی قودامەى نارد بۆ حیجاز، ئەویش چوو بۆ ئەوێ و هەركەسی ببینیایە بەیعەتدان بە عەلى هەڵوەشاندبێتەوە دەیكوشت.[7]

فیتنەى سەردەمى عەلى كوڕی ئەبووطالیب

كاتێك عوثمان شەهید كرا دواى ئەوە بەیعەتى خیلافەت درا بە عەلى كوڕی ئەبوو طالیب، بەڵام كێشەكە لەوەدا بوو بەیعەتەكە هەموو موسڵمانانى لەخۆنەگرت، بەڵكو بەهۆی راجیایی سەبارەت بە خوێنی عوثمان فیتنەیەك لەنێوان هاوەڵاندا روویدا، ئەویش بوویە هۆی روودانى هەردوو جەنگى جەمەل و صفین، دواجاریش كێشەكە هەر بەو بارەیەوە مایەوە تا لەسەر دەستى حەسەنى كوڕی عەلى فیتنەكە كوژایەوە.

بەو بەیعەتدانە موعاویە لە شام و خەڵكی شام مانەوەو بەیعەتیان نەدا بە عەلى، جگە لەوەى طهلحەو زوبەیرو دایكى باوەڕداران عائیشەش ئیجتیهادیان وابوو دەبێت بكوژانى عوثمان یەكسەر بكوژرێنەوە، بەڵام عەلى كوڕی ئەبووطاليب راى وابوو پەلە نەكرێت لە كوشتنەوەیان چونكە ئەوان لەناو مەدینەدان و سەربازانى دەوڵەتى ئیسلامیش لە دەرەوەن و ئەگەر خێرا بكرێت لە لێدانیان لەوانەیە بتوانن مەدینە بگرن.

بەهەرحاڵ ئەمە بوویە هۆى كەوتنەوەى فیتنەیەكى گەورە كە ئەنجامێكی دڵتەزێنی هەبوو بۆ موسڵمانان و تا ئەمڕۆش ئاهى داخى ئەو فیتنەیە لاى موسڵمانان گەرمەو هێشتا خەفەتیان بەو فیتنەیە دانەمركاوەتەوەو بووە بە چەكێك بەدەست دوژمنانى ئیسلام و مێژووى ئیسلامی و هاوەڵانەوە تا داخى دڵی خۆیان بڕژن.

كاتێك عوثمانى كوڕی عەففان كوژرا، دایكانى باوەڕداران (هاوسەرەكانى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)) چووبوون بۆ حەج بۆ مەككە تا لەدەست ئەو فیتنەى مەدینەى گرتووەتەوە رزگار بن، كاتێك ویستیان بگەڕێنەوە مەككە، هەواڵیان پێگەیشت كە عوثمان كوژراوە، بۆیە لە مەككە مانەوە تا بزانن بارەكە بە چی دەگات، ئەوەبوو بێ پێشنیازى خۆی عەلى كوڕی ئەبوو طالیب بەیعەتى پێدرا، بەتایبەت كە خەواریجەكان زۆریان لە عەلى كرد هەرچەندە عەلى خۆی رقی بوو لێیان، بەڵام هیواى وابوو دەرفەتێكی بۆ بگونجێت تا لەناویان بەرێت، ئەوەبوو كە ئەو فشارە بینرا ژمارەیەك لە خزمانى عوثمان لە بەنوئومەییە دەرچوون بۆ مەككە، هەریەك لە زوبەیر و طهلحەش داواى مۆڵەتیان كرد تا بچن بۆ مەككەو عەلیش مۆڵەتى پێدان و ئەوانیش چوون بۆ مەككە، خەڵكێكی زۆریش شوێنیان كەوت، لە بەصرەو مەدینەو یەمەن و چەند شوێنی ترەوە خەڵكێكی زۆر روویكردە مەككەو لەوێ ژمارەیەكى زۆری هاوەڵان و دایكانى باوەڕداران و جەماوەرێك كۆبوونەوەو داواى خوێنی عوثمانیان دەكرد، عائیشەی دایكی باوەڕدارانیش جڵەوى مەسەلەكەى گرتبوویەدەست.[8]

وەستانێك:

سەبارت بە بەیعەتدانى طهلحەو زوبەیر بە عەلى كوڕی ئەبووطالیب مشتومڕێك هەیە كە ئایا بە ویستى خۆیان بەیعەتیان داوە یان بە ناچاری.

كاتێك بەیعەت درا بە عەلى، عەلى داواى هەریەك لە طهلحەو زوبەیری كرد، ئەوانیش هاتن، طهلحە دەیویست بەیعەت نەدات، بەڵام مالیكی ئەشتەر شمشێری هەڵكرد و وتى بەیعەت نەدەیت دەدەم لە گەردنت، ئەویش بە ناچارى بەیعەتى داو زوبەیریش بە دوایدا بەیعەتى دا.

لە گێڕانەویەكى تردا هاتووە عەلى بەوانى وت یان ئێوە بەیعەتم پێ بدەن یان من بەیعەتتان پێ دەدەم، ئەوانیش وتیان ئێمە بەیعەتت پێ دەدەین.[9]

طهلحە وتى من كاتێك بەیعەتم داوە كە شمشێر لە گەردنم بووە، هەریەك لە سەعد[10] و ئوسامەى كوڕی زەید شایەتییان داوە كە بەیعەتەكەى طهلحە زوبەیر ناچارى بووە.[11]

لێرەدا پێم خۆشە پوختەیەكى نووسینەكەى ئیبنولعەرەبی بەش بەش بە هەمان دەقی خۆی دابنێم:

كاتێك قەدەرى خوا هات و ئەوەى لە قەدەردا هەبوو روویدا و حەق هەروا خەڵك وێڵ ناكات و خەڵكی دواى عوثمان سەبارەت بەخەلیفەیەك كە بەسەریاندا دابنرێ راجیادەبوون، هیچ كەسیش نەبوو دواى ئەو سێ خەلیفەیە هێندەى چوارم خەلیفە-واتە عەلى- بەڕێزتر و زاناتر و لەخواترستر و ئاییندارتر بێت، بۆیە بەیعەتى پێدرا، ئەگەریش بەو خێراییە بەیعەت نەدرایە بە عەلى ئەوا وێڵ و لاسارەكان بارەكەیان زۆر خراپتر دەكرد، بەڵام كۆچەران و پشتیوانان بڕیاری خیلافەتیان دا بۆ عەلى، ئەویش ئەوەى لەسەر خۆی بە فەرز زانى، بۆیە ملكەچی بوو.

طهلحە بەیعەتى دا بە عەلى، خەڵكیش وتیان دەستێكی ناتەبا بەیعەتى داوە بە عەلى، سوێند بەخوا ئەم مەسەلەیە ناگاتە جێی مەبەست، جا ئەگەر بوترێت ئەو دوانە-طهلحەو زوبەیر- بە نارەزایی بەیعەتیان داوە –بە عەلى- لە وەڵامدا دەڵێین هەرگیز شتى وا نەبووە بە ناحەزى بەیعەتیان دابێ و زۆریان لێ كرابێت، ئەگەریش تەنانەت بە نارەزایی بەیعەتیان دابێت ئەوە كاناكاتە سەر بەیعەتەكەى عەلى، چونكە بە یەك كەس یان دوان بەیعەت دەبەسترێت و سەردەگرێت، ئیتر هەركەس دواى ئەوە بەیعەت بدات پەیوەستى ئەو بەیعەتە دەبێت، بەپێی شەرعیش پێویستە لەسەرى ئەو بەیعەتە بدات، ئەگەریش ئەو دوانە بەیعەتیان نەدایە ئەوا ئەو كارە كاریگەرى نەدەبوو بۆیان و كاریگەریشی نەدەبوو بۆ بەیعەتى پێشەوا-ى موسڵمانان-.

ئەوەش دەڵێت: دەستێكى ناتەباو كارێكى بە ئەنجام نەگەیشتووە، ئەوە گومانى كەسێكە كە دەڵێت طهلحە یەكەم كەس بووە بەیعەتى داوە، مەسەلەكەش وا نەبووە-طهلحە یەكەم كەس نەبووە بەیعەتى دابێت بە عەلى-.

ئەگەریش بوترێت موسڵمانان لەسەر ئەوە بەیعەتیان داوە بە عەلى كە بكوژانى عوثمان بكوژێتەوە ئەوا دەڵێین ئەو مەرجە بۆ بەیعەت راست نیە، بەڵكو لەسەر ئەوە بەیعەتى پێدەدەن كە حوكم بە حەق بكات، ئەویش ئەوەیە كەسی داواكارى خوێنى عوثمان ئامادە بێت و كەسی داواكراویش ئامادە بێت و سكالآ بكرێت و وەڵام بدرێتەوەو بەڵگە بەردەست بێت و حوكم بدرێت، بەڵام ئەوەى هەر بە قسەیەكى رەها یان كارێكی بەدواداچوون بۆ نەكراو یان بیستنى قسەیەك هێرش ببات ئەوە لە ئایینى ئیسلامدا شتى وا نیە.

عوثمانیەكان دەڵێن: دەستەیەك لە هاوەڵان لە بەیعەتدانى دواكەوتن، لەوانە سەعدى كوڕی ئەبی وەقاص و مەحەممەدى كوڕی مەسلەمەو ئیبن عومەر و ئوسامەى كوڕی زەید و چەند هاوشێوەیەكى ترى ئەوان.

ئێمەش دەڵێین سەبارەت بە بەیعەتپێدانى دوانەكەوتون، بەڵام سەبارەت بە سەرخستنى دەستەیەك لەوانەى كە باسكران دواكەوتن، چونكە ئەو مەسەلەیە مەسەلەیەكى ئیجتیهادى بوو، هەر كام و ئیجتیهادێكیان هەبوو و بەپێی روانینی خۆی هەنگاوى دەنا و قەدەرى خۆی دەهاتەڕێ.

دەستەیەك دەگێڕنەوە كاتێك بەیعەت درا بە عەلى، طهلحەو زوبەیر داواى مۆڵەتیان لە عەلى كرد تا بچن بۆ مەككە، عەلى بەوانى وت لەوانەیە بتانەوێت بچن بۆ بەصرەو شام، ئەوانیش سوێندیان خوارد وا ناكەن.[12]

رێككەوتن لە مەككە

لە مەككە سێ راى جیاواز دروست بوو، دەستەیەك وتیان با بچین بۆ لاى موعاویە بۆ شام و لەوێوە بێین تۆڵە بكەینەوە، دەستەی دووەم وتیان بەڵكو با بچین بۆ مەدینە بۆ لاى عەلى و داواى تۆڵەی عوثمان بكەینەوە، دەستەى سێیەم وتیان بەڵكو دەچین بۆ بەصرەو لەوێ خۆمان بەهێز دەكەین و هەر لەوێوە دەكەوینە لەناوبردنى بكوژانى عوثمان، ئەوەبوو لەسەر ئەم رایە رێككەوتن.[13]

(سەبارەت بە چوونى –هاوەڵانى عائیشەو طهلحەو زوبەیر- بەرەو بەصرە راستەو هیچ كێشەیەكی لەسەر نیە، بەڵام بۆچی دەرچوون؟ لەمەدا گێڕانەوەیەكى لەسەر نیەو متمانە بە هیچ گێرانەوەیەكیان ناكرێت چونكە كەسی جێمتمانە نەیگێڕوانەتەوە، قسەى كەسی هەوادار وەرناگیرێت، حەزى تانەدان لە ئیسلام و بەكەمدانانى هاوەڵان چووەتە ناخى كەسى هەوادار و دەمارگیر.

لەوانەیە بۆ ئەوە دەرچووبن تا لەبەر شتێك كە بۆیان دەركەوتووە ویستبێتیان عەلى –لە خیلافەت- لاببەن، بۆیەش بەیعەتیان دابێت تا شۆڕشگێڕەكان هێور ببنەوە، دواتر كەوتبنە داواى حەق.

لەوانەشە بۆیە چووبنە دەرەوە تا بكوژانى عوثمان لەناوبەرن.

لەوانەشە بە چەند دەستەیەكى موسڵمانانەوە دەرچووبن تا بیانگێڕنەوە بۆ یەك قانوون تا بەریەكنەكەون و دژ بەیەك نەجەنگن، ئەمەش دروستە نەك شتی تر، هەواڵی راستیش بەم جۆرە هاتووە.

سەبارەت بە گێڕانەوەكانى بەشەكانى یەكەم هەموویان پووچ و لاوازن.

سەبارەت بەوەى ئەوان بە زۆر و ناچارى بەیعەتیان دابێت ئەوە بێبنەما و پووچەو پێشتریش روونمان كردوەتەوە.

سەبارەت بەوەى ویستبێتیان عەلى لە خیلافەت لاببەن ئەمەش بێ بنەما و پووچە، چونكە لابردن بە راو روانینی هەموان دەبێت، دەكرێت یەك یان دوو كەس لە دەسەلآتدا بن، بەڵام لابردن تەنها دواى سەلماندن و روونكردنەوە دەبێت.

سەبارەت بەوەش كە لەوانەیە بۆ كوشتنى بكوژانى عوثمان دەرچووبن، پێش ئەمە كارەكە بنەرەتەكەى بۆ یەكدەنگى بووە، دەشكرێت هەردوو مەسەلەكە پێكەوە بن.

دەگێردرێتەوە لە كاتى ئامادەنەبوونی- طهلحە و زوبەیر و عائیشە لە مەدینەدا- ئاژاوەى نێوان خەڵك نەما، طهلحە و زوبەیر و عائیشەش دایكی باوەڕدارانیش بەو هیوایە چوونەدەرەوە تا خەڵكى بگەڕێنەوە بۆ لاى دایكیان و رەچاوى حورمەتى پێغەمبەرەكەیان بكەن).[14]

كە گەیشتنە بەصرە بەرپرسى ئەوێ نوێنەرى نارد تا بزانێت بۆچی هاتون، چوونە لاى عائیشە وتیان بۆچی هاتویت؟ وتى بۆ داواى خوێنی عوثمان هاتوین، چوونە لاى طهلحە ، ئەویش هەمان شتی وت، چوونە لاى زوبەیریش ئەویش هەمان شتی وت.[15]

بەڵام سوپاكەى عوثمانى كوڕی حنیف بەوە رازى نەبوون و هەوڵیاندەدا لەگەڵ سوپاى عائیشە بجەنگن، عائیشەش فەرمانى كرد كەس جەنگ نەكات، رۆژێك خۆیان پاراست، بەڵام لە رۆژی دووەمدا جەنگ روویدا و ژمارەیەك لە هاوەڵان و كەسانى تر كوژران.[16]

دواتر بڕیاریان دا هەواڵ وەربگرن ئەگەر طهلحەو زوبەیر بە ناچارى بەیعەتیان دابوو ئەوە عوثمان بەصرەیان بۆ چۆڵ بكات، ئەگەریش بە ویستى خۆیان بووبێت ئەوە ئەو دوانە دەبێت بەصرە چۆڵ بكەن، نوێنەریان ناردە مەدینەو نوێنەر هەواڵی پرسی، كەس وەڵامى نەدەدایەوە جگە لە ئوسامەى كوڕی زەید كە وتى بەخوا بە ناچارى بەیعەتیان دا، كەچی خەڵكانێك هەڵمەتیان بۆ برد، چەند هاوەڵێك رزگاریان كرد، بارەكە نەگەیشتە ئەنجام.[17]

لە بەصرە جەنگ روویداو ژمارەیەكى تر كوژران و عوثمان بەدیل گیرا و برا بۆ لاى عائیشە، ئەویش داواى كرد ئازاد بكرێت، بەڵام شار كەوتە دەست سوپاى عائیشە.[18]

عەلى كوڕی ئەبوو طالیب كە ئەمەی بیست بڕیاریدا بچێت بەرەو بەصرە، خەڵكێكى كەمى مەدینەی لەگەڵ بوو، ژمارەیەك لە هاوەڵانى بەشداربووى غەزاى بەدرى لەگەڵدا بوو، ژمارەى سوپاكەى عەلى تەنها نۆسەد كەس بوو، حەسەنى كوڕی داواى لێكرد نەچێت، عەبدوڵاى كوڕی سەلامیش هەمان داواى لێكرد، بەڵام عەلى رازى نەبوو، ئینجا هەواڵى نارد بۆ كووفە تا بدەنە پاڵی، بەرەبەرە سوپاكەى عەلى روى لە زیاد بوون بوو.[19]

عەلى كە عوثمانى كوڕی حنیفی بینی و هەواڵی كارەكانى طهلحەو زوبەیری بیست، نزاى كرد خوایە طهلحەو زوبەیر بەرامبەر بەو هەڵەی كردوویانە بێدار بكەیتەوە.[20]

كاتێك زوبەیر لە بەصرە بوو كەسێك هات بۆ لاى و وتى ئەرێ بچم عەلى بكوژم؟ ئەویش وتى چۆن دەیكوژیت لەكاتێكدا سەربازى زۆری لەگەڵدایە؟ ئەویش وتى دەچمە ناو سوپاكەى و خۆمی لێ نزیك دەكەمەوەو دواتر دەرفەتى لێ دێنم، زوبەیر وتى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو:(الإيمان قيد الفتك، لا يفتك مؤمن)،[21] (ئیمان نامەردكوژی كۆت كردووە، باوەڕدار نامەردكوژی ناكات).

دواجار قەعقاع كەوتە نێوانەوە، چوویە بەصرەو طهلحەو زوبەیری بانگهێشت كرد بۆ یەكڕیزی و دوورگرتن لە دووبەرەكى، سەرەتا لەگەڵ عائیشە قسەی كرد و وتى دایە گیان بۆچی هاتوویتەتە ئێرە؟ ئەویش وتى كوڕی شیرینم بۆ رێككردنى بارى نێوان خەڵك، ئینجا قەعقاع داواى كرد طهلحەو زوبەیریش بانگ بكات، ئەوانیش هاتن قەعقاع وتى دایكی باوەڕداران دەڵێت بۆ صولح هاتوم، ئەوانیش وتیان ئێمەش بەس بۆ ئەوە هاتوین، ئەویش وتى دەی پێم بڵێن ئەو صولحەتان لە چ روانگەیەكەوەیە؟ ئەگەر بە رەوامان زانى شوێنتان دەكەوین، ئەگەریش بە رەوامان نەزانى ئیتر هیچ، ئەوانیش وتیان بكوژانى عوثمانمان دەوێن لەناوببرێن، قەعقاع وتى خۆ ئێوە بكوژانى ئەوتان لە بەصرە كوشت، شەش سەد كەستان كوشت شەش هەزار كەس چوونە ریزی ئەوانەوەو دژتان وەستان، داواى تەنها كەسێكتان كرد كە حرقووص بوو شەش هەزار كەس بوونە پارێزەرى، ئەمەى ئێوە داواى دەكەن بۆ چاكەیە، بەڵام خراپەیەكی زۆر گەورەى لێدەكەوێتەوە، عائیشە وتى ئەی تۆ چ چارەسەرێكت پێیە؟ قەعقاع وتى من پێم وایە دەرمانى ئەم دەردە ئارامگرتنە تا بارەكە هێور دەبێتەوە، ئەمە بكەن خێر و رەحمەت دێت، ئەگەریش رازى نەبن باری خراپە زیاتر دەبێت بۆ هەردوو لامان، ئەوانیش وتینا دەى بۆچوونەكەت زۆ دروستە، بڕۆ ئەگەر عەلیش هەمان راى هەبوو رازی دەبین، ئەویش چوویەوە بینی عەلى هەمان راى هەیە، ئیتر هەردوولا رێككەوتن، عائیشەش نوێنەرى نارد بۆ لاى عەلی تا پێی بڵێت ئەو تەنها بۆ صولح هاتووە، هەردوولا دڵخۆش بوون و عەلیش وتارێكی پێشكەش كرد بۆ خەڵكەكە كە تیایدا باسی خراپەی دووبەرەكى كرد و نیازى رێككەوتنەكەى خستەڕوو.[22]

كاتێك لە وتارەكەى عەلیەوە دەستەى ئاژاوەگێڕان زانییان خەریكە رێكدەكەون، كەوتنە خۆ، لەوانە ئەشتەری نەخەعى و عەبدوڵاى كوڕی سەبە ْ و شریح و سالم و چەندێكی تر كە هیچ هاوەڵێكیان تێدا نەبوو نزیكەی دوو هەزار و پێنج سەد كەسێك دەبوون كەوتنەخۆ و وتیان ئەم رێككەوتنە دژ بە ئێمەیەو ژمارەشمان كەمە و رێككەوتنى ئەوان تەنها لەسەر خوێنی ئێمەیە، بۆیە دەبێت عەلیش وەك عوثمان لێبكەین، خەڵكەكەش رازى بوون، بەڵام عەبدوڵاى كوڕی سەبە ْ وتى راكەتان زۆر خراپە، چونكە ئەوكات هەردوولا دەبنە دوژمن و لێتان دەدەن، بەڵكو دەبێت جەنگ لەنێوان ئەم دوو دەستەیەدا هەڵگیرسێنین، كاتێك زوبەیر و طهلحە چوون بۆ لاى عەلى تا رێكبكەون، دەستەی سەبەئیەكان خۆیان بەشكرد بەسەر هەردوولادا و جەنگیان هەڵگیرساند، هەردوولا وایانزانى بەرامبەر ناپاكى نواندووە، بۆیە كەوتنە هێرش، سوپای عەلى نزیكەى بیست هەزار كەس و سوپاى عائیشەش نیكەى سی هەزار كەس دەبوون، جەنگێكی قورس روویدا، عەلى هاوارى دەكرد دەست هەڵگرن، بەڵام كەس نەیدەبیست، لەولاشەوە عائیشە بە سوارى وشترێكەوە بۆ هەمان نیاز هات، عەلى هێندە بێزار بوو بە حەسەنى كوڕی دەوت كوڕم خۆزگە باوكت بیست ساڵ لەمەوبەر دەمرد، عەلى چو تا زوبەیر  و طهلحە بدوێنێت، وتى ئەم سوپایەتان ئامادە كردووە، بیانووشتان بۆ قیامەتتان ئامادە كردووە؟ دەى لەخوا بترسن، من خوێنی ئێوەم حەلآڵ نەكردووە، ئێوە هیچ بەڵگەیەكتان پێیە بۆ رەوایی خوێنی من؟[23]

كوژرانى طهلحەى كوڕی عوبەیدوڵا

دواتر كە جەنگى جەمەل روویدا، عەلى كوڕی ئەبووطالیب طهلحەى دواند و هەندێ لەو قسانەى پێ وت كە بە زوبەیری وتبوو، طهلحە ش كەنارى گرت لە جەنگەكەو دواتر تیرێكی بەركەوت و كوژرا،[24] مەڕوانى كوڕی حەكەم طهلحەى كردە چاو، چونكە ئەوی بە بكوژی عوثمانى كوڕی عەففان دەزانى و دەیوت ئەمە پشتیوانى نەیارانى عوثمان بوو، بۆیە تیرێكی تێگرت و داى لە ئەژنۆی، بەردەوام خوێنی لێدەچوو تا كوشتى،[25] ئەمەش لە رۆژی پێنج شەممە و دەی جومادیلئوولاى ساڵی سی و شەشی كۆچیدا بوو، ئەو كات تەمەنى نزیكەی شەست و چوار ساڵ دەبوو.[26]

كاتێك عەلى تەرمەكەى طهلحەى بینی، خۆڵی سەر دەموچاوى دەتەكاند و رەحمەتى بۆ دەنارد و دەیوت خۆزگە بیست ساڵ لەمەوبەر بمردمایە، خۆی و هاوەڵانى لەسەر تەرمى طهلحە دەگریان.[27]

كوژرانى زوبەیری كوڕی عەووام

عەلى بە زوبەیری وت سوێندت دەدەم بە خوا تۆ گوێت لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) نەبوو كە پێی دەفەرموویت تۆ لەگەڵ عەلى دەجەنگێیت و تۆیش ستەمى لێدەكەیت؟ ئەویش وتى بەڵێ، بەڵام ئەوە ئێستا ئەو فەرموودەیەم بیردەكەوێتەوە، بۆیە كەنارى گرت.[28]

ئینجا بە سوارەكەیەوە بە ناو ریزەكاندا دەگەڕایەوە، عەبدوڵاى كوڕی وتى باوكە چیتە؟ زوبەیر وتى عەلى فەرموودەیەكى بۆ باسكردم كە من خۆم لە پێغەمبەرم (صلى الله عليه وسلم) بیستبوو پێی فەرمووم (تۆ لەگەڵ عەلى دەجەنگیت و ستەمیشی لێ دەكەیت)، بۆیە لەگەڵی ناجەنگم، عەبدوڵا وتى بۆچی بۆ جەنگ هاتبوویت؟ تۆ هاتبوویت تا نێوانى خەڵكەكە رێكبخەیت و خوا بە هۆی تۆوە ئەم بارە رێكبخات، زوبەیر وتى سوێندم خواردووە جەنگ نەكەم، عەبدوڵا وتى دەى جیرجیسی كۆیلەت ئازاد بكەو بوەستە تا نێوانى خەڵك رێكبخەت، ئەویش كۆیلەكەى ئازاد كرد و راوەستا، بەڵام خەڵكەكە جیاوازى زیاتری تێكەوت، بۆیە بە ئەسپەكەیەوە چوو.[29]

زوبەیر كە چوو داى بە لاى سەربازگەكەى ئەحنەفدا، ئەویش وتى كێ دەچێت هەواڵێكی ئەمەم بۆ وەربگرێت، ئیبن جرمووز وتى من، ئەوەبوو كەوتە شوێن زوبەیر، كە گەیشت بە زوبەیر، زوبەیر زۆر تووڕە بوو، وتى چیتە؟ ئیشت چیە؟ وتى هاتوم تا پرسیارێكت لێ بكەم، عەطيه كە خزمەتكارێكی زوبەیر بوو و لەگەڵ زوبەیر بوو وتى ئەو چەكى پێیە، بەڵام زوبەیر گوێی پێ نەدا، ئیبن جرمووز وتى كاتى نوێژە، ئەوەبوو دابەزین تا نوێژ بكەن، كەچی ئیبن جرمووز خۆی خستە پشتی زوبەیر و لە پشتەوە كەلەبەرى زرێپۆشەكەى كردە ئامانج و داى لە زوبەیر و كوشتی و ئەسپ و چەكەكەشی برد، دواتریش وازى لە خزمەتكارەكەى هێنا، خزمەتكارەكەشی تەرمى زوبەیری ئەسپەردە كرد و دواتر چوو هەواڵەكەى بردەوە بۆ خەڵكەكە.[30]

ئیبن عەبباس دەڵێت لە جەنگى جەمەلدا بە زوبەیرم وت ئەرێ هاتویت لەگەڵ كوڕی عەبدولموتەلیبدا بجەنگیت؟ ئیتر زوبەیر گەڕایەوە، كەچی ئەوەبوو ئیبن جرمووز خۆی گەیاند پێی و كوشتى، دواترئیبن عەبباس هات و پرسیارى كرد لە عەلى ئەرێ بكوژەكەى زوبەیر سەرەنجامى بەرەو كوێیە؟ عەلى وتى دۆزەخ.

جەنگى صفین

لە ساڵی سی و حەوتى كۆچیدا پاش ئەوەى موعاویە ئامادە نەبوو بەیعەت بدات بە عەلى و نەگەیشتە ئەنجام، هەردوو لا لە سوپاى عەلى و موعاویە لە ناوچەیەك كە پێی دەوترا صفین بەرامبەر یەك وەستانەوە، ماوەی چەند رۆژێك رۆژانە دەجەنگان، جار هەبوو كەمێك و جاریش هەبوو دوو جار لە رۆژێكدا سووكە جەنگێك دەكرا، هەرچەندە هەوڵ درا بگەنە ئەنجامێك، بەڵام دواجار جەنگێكی سەخت لەنێوان هەردوولادا روویدا و تیایدا ژمارەیەكی بەرچاو لە هەردو ولا كوژران، كاتێك خەریك بوو دەستەى عەلى سەركەون، خەڵكی شام قورئانیان بەرز كردەوەو داوایان كرد هەردوو لا بگەڕێنەوە بۆ بڕیاری قورئان، ئەوانیش رازى بوون و بەوە جەنگەكە كۆتایی هات.[31]