دەسەلآتى عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر

پاش مردنى یەزید و هاتنى موعاویەی كوڕی كە پیاوێكی زۆر خواناس بوو و كەم ژیاو وەفاتى كرد و كەسی لە دواى خۆی دیارى نەكرد، ئیتر بۆشاییەك لە دەسەلآتدا دروست بوو، ئەمە دەرفەتێكی باش بوو بۆ عەبدوڵا تا بەیعەتى پێ بدرێت و ببێتە خەلیفە،[1] گرنگتر لە هەمووى موعاویەی كوڕی یەزید پێش مەرگى خۆی بەیعەتى بۆ هیچ كەس وەرنەگرت.[2]

عەبدوڵا لە مەككەوە خیلافەتى راگەیاند و موسڵمانان كەوتنە بەیعەتدان پێی، چەند كەسێك بەیعەتیان پێ نەدا، عەبدوڵا ئومەویەكانى لە حیجاز دەرپەڕاند و هەموانیان بەرەو شام رایانكرد.[3]

ئەوانەى بەیعەتیان پێ نەدا بریتی بوون لە عەبدوڵاى كوڕی عومەرو عەبدوڵاى كوڕی عەبباس و ئیبنولحەنەفیە.[4]

هەریەك لە ئیبن عەبباس و ئیبنولحەنەفیە بە ژن و منداڵ و  كەسانیانەوە چوون بۆ مەككەو لەوێ مانەوە، ئیبن زوبەیر داواى كرد بەیعەت بدەن، ئەوانیش وتیان بەیعەتت پێ نادەین و خۆت سەرقاڵی كارى خۆت بە، هاوكات نە دژایەتی تۆ دەكەین و نە دژایەتى بەرامبەرت دەكەین، بەڵام ئیبن زوبەیر زۆری دەكرد لێیان تا بەیعەت بدەن، كار گەیشتە ئەوەى دەیوت بەخوا یان دەبێت بەیعەت بدەن، یان دەتانسووتێنم.[5]

ئەو ناوچانەى بەیعەتیان دا بە عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر بریتی بوون لە حیجاز و یەمەن و عێراق و میصر و خوراسان و هەموو شام جگە لە دیمەشق، ئەمەش لە ساڵی شەست و چوارى كۆچیدا بوو،[6] بەڵكو والى حیمص و قنسرین و فەلەستینیش بەیعەتیان پێدا،[7] ئیتر عەبدوڵا كەوتە دانانى والی بۆ ناوچەكان.[8]

بەڵام لەولاوە ئومەویەكان لە دیمەشق پاش كۆبوونەوەیەك كۆدەنگ بوون لەسەر ئەوەى مەڕوانى كوڕی حەكەم بەیعەتى پێ بدرێت، ئەو كارەیان كرد و پاش روودانى جەنگێك و كوشتنى كاربەدەستانى ئیبن زوبەیر توانییان شام بگرنەوە دەست،[9] دواتریش میصریان گرت و هەرچەند ئیبن زوبەیر ویستی بە سەركردایەتى موصعەبی براى دەسەلآتى مەڕوان لەناوبەرێت، بەڵام سەركەوتوو نەبوو.[10]

مەروان دواتر هەوڵیدا عێراقیش بگرێتەوە دەست و بۆ ئەوەش سوپاى نارد بەڵام سەركەوتوو نەبوو، مەڕوان كۆچی دوایی كرد و كوڕەكەى هات كە هەر لە ژیانى باوكیدا بەیعەتى پێدرابوو.[11]

لەو ماوەدا ئیبن زوبەیر جەنگى خەواریجەكانى لە عێراق كرد و سوپاكەى سەركەوت بەسەریاندا و سەركردەى خەواریجەكانیش كوژرا.[12]

ئیبن زوبەیر لە ماوەى دەسەلآتیدا بڕیارى دا كەعبە بڕووخێنێت و سەرلەنوێ بنیادى بنێتەوە، راوێژی كرد بە خەڵكەكەو هەندێ وەك جابیری كوڕی عەبدوڵا هاوڕاى بوون، هەندێكیش وەك ئیبن عەبباس نەیارى بوون، بەڵام دواجار ئەو كارەى دەستپێكرد.[13]

زوبەیر فشارى لەسەر ئیبنولحەنەفیە دروست كرد و بەندى كرد و هەرەشەى كوشتنیشی لێكرد، بەڵام موختارى كوڕی عوبەیدوڵا كە لە كووفە بوو و نەیاریى دژ بە هەریەك لە ئومەویەكان و ئیبن زوبەیریش راگەیاندبوو، سوپایەكى نارد و ئیبنولحەنەفیەو هاوەڵانى ئازاد كرد، لەوێوە ئیبنولحەنەفیە رووەو شام چوو، كەچی عەبدولمەلیكیش پێی راگەیاند یان بەیعەتى پێبدات یان لە خاكى ژێر دەسەلآتى بچێتە دەرەوە، ئەویش وتى بەو مەرجە بەیعەتت پێ دەدەم پەناى هاوەڵەكانم بدەیت، ئەویش رازى بوو، بەوە ئیبنولحەنەفیە خوێنی هاوەڵەكانى پاراست، دواتر ویستی بچێت بۆ مەككە بۆ عومرە، بەڵام عەبدوڵا رێی پێ نەدا، ئیبنولحەنەفیە روویكردە مەدینەو لەوێ مایەوە تا دواى كوژرانى ئیبن زوبەیر، دواتریش وەستا تا حەججاج چوو بۆ عێراق، ئەوكات چوو بۆ مەككەو عومرەكەى كرد.[14]

موختار كە لە كووفە بوو، زانى هەم ئومەویەكان و هەم ئیبن زوبەیریش دژایەتى دەكەن، ویستی پاڵ بداتە لاى ئیبن زوبەیر، بەڵام لەو هەوڵە دیبلۆماسیەیدا سەركەوتوو نەبوو.[15]

عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر لە ساڵی حەفتاى كۆچیدا موصعەبی براى بە سوپایەكەوە نارد بۆ عێراق و لەوێ لەگەڵ موختار بەرنگار بوویەوەو دواجار توانى سوپاكەى موختار تووشی شكست بكات وخودى موختاریش بكوژێت.[16]

دواى ئەوەی عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر ژمارەیەك لە هاشمیەكانى بەند كردبوو و بە هەوڵی موختار ئازاد كران، لەنێویاندا عەبدوڵاى كوڕی عەبباسیش هەبوو، پاش ماوەیەك عەبدوڵاى كوڕی عەبباس كۆچی دوایی كرد و بەیعەتى هیچ كەسی لە گەردن نەبوو.[17]

لە ساڵی حەفتاو یەكی كۆچیدا سەركردەى بەهێزی خیلافەتەكەى ئیبن زوبەیر كە موصعەبی براى بوو بە دەستى ئومەویەكان كوژرا، بەوە عێراقیش كەوتە دەست ئومەویەكان.[18]

لە ساڵی حەفتاو دووی كۆچیدا عەبدولمەلیك حەججاجى كوڕی یووسفی نارد بۆ گەمارۆى مەككە تا دەسەلآتەكەى ئیبن زوبەیر لەناوبەرێت، ئەمەش لەسەرداواى خودى حەججاج بوو،[19] حەججاج ماوەى پێنج مانگ و نیو گەمارۆی مەككەى دا، بە مەنجەنیق كەوتە لێدانى مەككە و خەڵكێكی زۆرى كوشت، ئاو و خۆراكیشی لێ قەدەغە كردبوون، هەندێ لە بەردەكان بەر كەعبەش كەوتن، خەڵكەكە داوایان لە عەبدوڵا كرد لەگەڵیان رێكبكەوێت، بەڵام ئەو وتى بەخوا ئەوانە ئەگەر لەناو كەعبەشدا بتانگرن سەرتان دەبڕن، بۆیە هەرگیز داواى رێككەوتنیان لێ ناكەم، خەڵكەكە بەردەوام دەچوون بۆ لاى حەججاج و داواى پەنایان دەكرد و عەبدوڵایان جێدەهێشت تا ئەوەى حەمزەو خوبەیبی كوڕیشی جێیانهێشت، عەبدوڵا چوو بۆ لاى دایكی و سكالآى حاڵی خۆی كرد چۆن هەموو خەڵكەكە جێیانهێشت، دایكی هانیدا تا خۆڕاگر بێت چونكە ئەو نیازەكەى بۆ قیامەت بووە، عەبدوڵا بەو وتانەى دایكی دڵخۆش بوو و چوو بەرگریەكى گەورەى كرد، لەو كاتەشدا هێشتا هەر شەونوێژى دەكرد، دواجار خشتێك كەوتەخوار و بەر سەری كەوت و سەری خوێناوى كرد و خستیە زەوى، خێرا دەستەیەك هاتن و كوشتیان و تەرمەكەیان برد بۆ لاى حەججاج، دواى كوژرانى عەبدوڵا شیوەن مەككەى داگرت، بەڵام زۆرو زمانى حەججاج بێدەنگى كردن.[20]

كوژرانى عەبدوڵا لە نیوەى جومادیلئاخیرەى ساڵی حەفتاو سێی كۆچیدا بوو.[21]

كاتێك عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر كوژرا، تەرمەكەى لەخاچ درا تا خەڵك بیبینێت، كە عەبدوڵاى كوڕی عومەر داى بە لاى تەرمەكەیدا، وەستا و وتى سەلامت لێ بێت ئەبووخوبەیب، سێ جار ئەوەى وتەوە، ئینجا وتى بەخوا من زۆر رێگریم لێكردیت لەمە، سێ جار ئەوەشی وتەوە، بەخوا هێندەى من تۆم ناسیبێت كەسێك بوویت نوێژ و رۆژووت زۆرزۆر بوو و پەیوەندى خزمایەتیشت زۆر بەهێز راگرتبوو، بەخوا ئوممەتێك تۆ خراپترینی بیت چاكترین ئوممەتە، پاشان عەبدوڵاى كوڕی عومەر چوو، ئینجا حەججاج ئەو هەڵوێستەى ئیبن عومەرى بیست، ناردى تەرمەكەى عەبدوڵا داگیرایە خوارەوەو فڕێ درایە ناو گۆڕستانى جوولەكەكان، دواتر حەججاج ناردى بە شوێن ئەسمائی كچی ئەبوبەكری دایكی عەبدوڵادا، ئەسما ْ ئامادە نەبوو بچێت بۆ لاى، چەند جار نێردراوى نارد و ئەسمائیش نەچوو، حەججاج وتى دێیت یان كەسێك بنێرم بە پرچەكانت راكێشی ئێرەت بكات، ئەسمائیش هەر نەچوو و وتى بەخوا نایەم بۆ لات تا كەسێك نەنێریت كە بێت بە پرچەكانم راكێشم بكات، حەججاج خۆی چوو بۆ لاى ئەسما ْ، وتى بینیت چیم كرد بە دوژمنى خوا-مەبەستى عەبدوڵاى كوڕی بوو-؟ ئەسما ْ  وتى بینیم دنیاى ئەو و قیامەتى خۆتت شێواند...پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو (لەناو ثهقیفدا درۆزنێك و خوێنڕێژێك دەردەكەون) جا درۆزنەكەمان بینی، بۆ خوێنڕێژەكەش تەنها تۆ شك دەبەم، حەججاج كە ئەوەی بیست هەستا و ئیتر نەهاتەوە بۆ لاى ئەسما ْ..[22]

عەبدوڵاى كوڕی زوبەیر هێندە پەرستشی دەكرد كە كتێبەكانى مێژوو دەیان گێڕانەوەیان لە بارەى پەرستشیەوە تۆمار كردووە كە چۆن لەناو هاوەڵان و موسڵماناندا بە زۆری پەرستش ناوبانگى هەبووە، رۆژووگرتن و شەونوێژەكانى بە نموونەى زۆر دەگمەن باسكراون.[23]