ناوى ثابتى كوڕی قەیسی كوڕی شەمماسى كوڕی زوهەیرە، كونیەكەى ئەبوو موحەممەد بوو چونكە كوڕێكی هەبوو بە ناوى موحەممەد، دەشوترێت بەڵكو كونیەكەى ئەبوعەبدورەحمان بوو، ثابت هاوەڵی دیارى ناو پشتیوانان و وتاربێژیان بوو، هەروەك وتاربێژی خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو.[1]
قەیسی كوڕی شەمماسیش یەكێك بوو لە هاوەڵان و ثابتى كوڕی فەرموودەى لێوەگێڕاوەتەوە.[2]
ئەم هاوەڵەش سێ منداڵی هەبوو بە ناوەكانى موحەممەد و یەحیا و عەبدوڵا كە هەرسێیان لە جەنگى الحرة كوژران.[3]
ثابتى كوڕی قەیس كچێكیشی هەبوو بە ناوى زەینەب كە بەیعەتى دابوو بە پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم).[4]
ثابت خوشكێكی هەبوو بە ناوى زەینەب كە لە سەری باوكیەوە خوشك و برا بوون و ئەو خوشكەشی هاوەڵ بوو،[5] خوشكێكی تریشی ناوى ئوم ثابت بوو كە ئەویش هاوەڵ بوو.[6]
كاتێك حەنظهلەى كوڕی ئەبووعامر شەهید بوو، جەمیلەى ژنی بە بێوەژنى مایەوە، دواتر شووی كرد بە ثابتى كوڕی قەیسی كوڕی شەمماس.[7]
ثابتى كوڕی قەیس ژنێكی تری هەبوو بە ناوى حەبیبەى كچی سەهل كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ویستى بەهاوسەری بگرێت، بەڵام بە هاوسەری نەگرت، ئەوەبوو ثابت بەهاوسەرى گرت.[8]
لە كاتى برایەتى خستنە نێوان كۆچەران و پشتیواناندا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) برایەتى خستە نێوان عامرى كوڕی ئەبولبكیر و ثابتى كوڕی قەیسی كوڕی شەمماسەوە.[9]
ثابت لە غەزاى ئوحود و غەزاكانى دواتریشدا بەشدارى كرد و تا دواى وەفاتى پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) ژیا.[10]
هەروەها ثابتى كوڕی قەیس نووسەری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، وەك لە نووسینی بەڵێنی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ وەفدى ثومالە و حەدان ثابتى كوڕی قەیس بەڵێنەكەى نووسی و هەریەك لە سەعدى كوڕی-عوبادە-یان لە گێڕانەوەیەكى تردا-كوڕی موعاذ- و موحەممەدى كوڕی مەسلەمە شایەت بوون،[11] لە نووسینی بەڵێنێكی تری پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) بۆ هۆزی ئەسلەم دووبارە ثابتى كوڕی قەیس نووسەر بوو و هەریەك لە ئەبوعوبەیدەى كوڕی جەراح و عومەرى كوڕی خەططاب شاهید بوون.[12]
كاتێ وەفدى تەمیم هاتن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەقرەعیش لەگەڵ وەفدەكەدا بوو، كە گەیشتنە مەدینە ئەقرەع هاوارى دەكرد ئەى موحەممەد وەسف و سەنام جوانە و سەركۆنەو لەدژ خوێندنیشم زۆر خراپە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ذلكم الله سبحانه)، لە گێڕانەوەى تردا هاتووە كە هەموو وەفدەكە پێكەوە هاواریان دەكرد و ئەوەیان دەوت، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) هاتە دەرەوە بۆ لایان و فەرمووى (ذلكم الله فما تريدون). ئەوانیش وتیان ئێمە خەڵكێكین لە بەنو تەمیم بە شاعیرو وتاربێژمانەوە هاتوین تا لە بەرامبەرت شیعر بڵێین و فەخر بنوێنین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ما بالشعر بعثنا و لا بالفخار أمرنا ولكن هاتوا)، (ئێمە بە شیعر نەنێرداوین و فەرمانمان پێ نەكراوە فەخر بكەین بەڵام ئادەى)، ئەقرەعیش بە یەكێك لە گەنجەكانى وت: فلآنە كەس هەستە و باسی فەزڵی خۆت و هۆزەكەت بكە، ئەویش وتارێكى دا و وتى: سوپاس بۆ خوایەك كە ئێمەى كردۆتە چاكترین دروستكراوى و سامانى پێ بەخشیوین تا چیمان بوێت پێی بكەین، جا ئێمە چاكترین كەسانى سەرزەوین، لە هەموان زۆرترین و زیاترین چەكیشمان هەیە، هەركەس نكوڵی ئەو قسەمان دەكات با هەستێت و قسەیەكى باشتر لەوەى ئێمەو كارێكی باشتر لە كارى ئێمە نیشان بدات، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) بە ثابیتى كوڕی قەیسی ئەنصارى فەرموو وتاربێژی فەرموو: هەستەو وەڵامى بدەرەوە، ئەویش هەستاو لە وەڵامیدا وتى: سوپاس بۆ خوا، سوپاسی دەكەم و پشتى پێ دەبەستم و بڕوام پێى هەیە و پشتم بەو بەستووەو شایەتى دەدەم هیچ پەرستراوێ نیە جگە لە خواى تاك وتەنهاى بێ هاوەڵ، شایەتى دەدەم موحەممەد بەندەو نێردراوى خوایە، كۆچەرانى ئامۆزاى خۆی بانگ كرد كە چاكترین و دیارترینی كەسان بوون و ئەوانیش چوون بەدەم داواكەیەوە، سوپاس بۆ خوا كە ئێمەشی كردە پشتیوان و وەزیرانى پێغەمبەرەكەى و مایەى شكۆمەندى بۆ ئایینەكەى، ئێمە لەگەڵ خەڵك دەجەنگین تا كاتێ شایەتى دەدەن هیچ پەرستراوێ نیە جگە لە خوا، هەركەس ئەوەى وت گیان و ماڵى لێمان حەرام دەبێت، هەركەسیش وانەكات لەگەڵی دەجەنگین و لەبەرخوا لامان سووك و بێ بایەخ دەبێت، ئەمە دەڵێم و داواى لێخۆشبوون لاى خوا دەكەم بۆ هەموو باوەڕداران چ پیاوان و چ ئافرەتانیان.[13]
جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی ثابتى كوڕی قەیسی پرسی و فەرمووى (كێ هەواڵیم بۆ وەردەگرێت)، پیاوێك وتى من ئەى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) هەواڵی وەردەگرم بۆت، ئەوەبوو چوویە ماڵی ثابت سەیری كرد ثابت بە بێتاقەتى و كزۆڵی لە ماڵەوە دانیشتووە، وتى ئەوە چیتە بۆ وایت؟ ثابت وتى من لە خزمەت پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) دەنگم بەسەر دەنگى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) بەرز دەكردەوە، هەركەسیش وابكات كارە چاكەكانى پووچەڵ دەبنەوەو شوێنی دۆزەخە، كابرا گەڕایەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و بەسەرهاتەكەى بۆ گێڕایەوە، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كابراى ناردەوە بۆ لاى ثابت و فەرمووى بڕۆ بۆ لاى و پێی بڵێ (تۆ لە ئەهلى دۆزەخیەكان نیت، بەڵكو لە ئەهلى بەهەشتیەكانیت).[14]
ئەم رووداوەش ئەو كاتە بوو كە خواى گەورە ئەم ئایەتەى دابەزاند(يا أيها الذين آمنوا لا ترفعوا أصواتكم فوق صوت النبي ولا تجهروا له بالقول كجهر بعضكم لبعض أن تحبط أعمالكم وأنتم لا تشعرون)، ئەوەبوو ثابت لە ترسی ئەوەى بەر ئەو ئایەتە نەكەوێت وایكرد.[15]
ئەنەسی كوڕی مالیك دەڵێت دەمانبیبی ثابتى كوڕی قەیس لەنێوماندا دەهات و دەچوو و ئێمەش دەمانزانى لە ئەهلى بەهەشتە.[16]
ئەبووهورەیرە دەگێڕێتەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دەیفەرموو ( نِعم الرجل أبو بكر، نِعم الرجل عمر، نِعم الرجل أبو عبيدة بن الجراح، نِعم الرجل أسيد بن حضير، نِعم الرجل ثابت بن قيس، نِعم الرجل معاذ بن جبل، نِعم الرجل معاذ بن عمرو بن الجموح)،[17] (ئەبووبەكر پیاوێكی باشە، عومەر پیاوێكی باشە، ئەبووعوبەیدەی كوڕی جەراح پیاوێكی باشە، ئوسەیدی كوڕی حوضهیر پیاوێكی باشە، ثابتى كوڕی قەیس پیاوێكی باشە، موعاذی كوڕی جەبەل پیاوێكی باشە، موعاذى كوڕی عەمری كوڕی جەمووح پیاوێكی باشە).
كاتێك موسەیلەمە هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و مەرجى ئەوەى دانا پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) دواى خۆی پێغەمبەرایەتى بدات بە موسەیلەمەو پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) رازى نەبوو، لەو ماوەدا ثابتى كوڕی قەیس لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، ثابت لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) چوو بۆ لاى موسەیلەمەو دارودەستەكەى، پارچەیەك لە گەلآى خورما بەدەست پێغەمبەرەوە (صلى الله عليه وسلم) بوو، كە گەیشتنە لاى موسەیلەمە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (ئەگەر داواى ئەو پارچەشم لێ بكەیت پێت نابەخشم....، پاشان فەرمووى ئەوە ثابتە لە برى من وەڵامت دەداتەوە).[18]
ثابت لە سەردەمى خیلافەتى ئەبووبەكرى صدیقدا لە جەنگى یەمامەدا دژ بە هەڵگەڕاوەكان بەشدارى كردو تیایدا شەهید بوو.[19]
لە رۆژی یەمامەدا ئالآى پشتیوانان لە دەستى ثابتى كوڕی قەیسدا بوو.[20]
ثابت لە رۆژی یەمامەدا كاتێك دەیبینی موسڵمانان كەمتەرخەمیەكیان هەبوایە هاوارى دەكرد خوایە لاى تۆ خۆم دوور دەگرم لەوەى ئەوانە دەیكەن-واتە مەبەستى بێباوەڕەكان بوو-، خوایە لاى تۆ خۆم دوور دەگرم لەوەى ئەمانە دەیكەن-واتە موسڵمانان-، ئینجا بە سەختى جەنگا تا شەهید بوو.[21]
بەسەرهاتێك سەبارەت بە رووداوى دواى كوژرانى هاتووە كە دەڵێت كاتێك ثابتى كوڕی قەیسی كوڕی شەمماس كوژرا قەڵغانێكی گرانبەهاى لەبەر بوو، كەسێك لە موسڵمانان هات و بردى بۆ خۆی، دواتر ثابت چووە خەوى موسڵمانێك و پێی وت وەسیەتێكت بۆ دەكەم تكام وایە نەڵێیت خەوەو پشتگوێیی بخەیت، من كە دوێنێ كوژرام كەسێك لە موسڵمانان هات و قەڵغانەكەى بردم و ماڵیشى لەوپەڕی شارەوەیە و لەوێ بەوجۆرە شاردوویەتیەوە، بڕۆ بۆ لاى خالید و داواى لێ بكە تا كەسێك بنێرێت ئەو قەڵغانەم وەربگرێتەوە، كە چوویتەوە مەدینە بیبە بۆ لاى خەلیفەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێی بڵێ من فلآنە قەرز و فلآنە قەرزم لەسەرە و فلآنە كۆیلەشم با ئازاد بێت، ئەوەبوو كابرا چوو و وایكرد و خەلیفەش وەسیەتەكەى بەجێگەیاند، ئەوەش تاكە وەسیەتى پاش مەرگە كە جێبەجێ كرابێت.[22]
[1] - أسد الغابة، ج1، ص 339.
[2] - سير أعلام النبلاء، ج1، ص 187.
[3] - أسد الغابة، ج1، ص 340.
[4] - أسد الغابة، ج7، ص 137.
[5] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 360.
[6] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 361.
[7] - أسد الغابة، ج7، ص 58.
[8] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 445.
[9] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 389.
[10] - أسد الغابة، ج1، ص 339.
[11] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 286، البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 341.
[12] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 354.
[13] - أسد الغابة، ج1، ص164-165، الطبقات الكبرى لابن سعد، ج1، ص 294، البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 42.
[14] - صحيح البخاري، الرقم 3437، صحيح مسلم، الرقم 4567، مستخرج أبي عوانة، الرقم 154، صحيح ابن حبان، الرقم 7275، معجم ابن الأعرابي، الرقم 2347، المعجم الكبير للطبراني، الرقم 1296.
[15] - السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 7954، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 13776، مشكل الآثار للطحاوي، الرقم 293.
[16] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 12156.
[17] - سنن الترمذي، الرقم 3812، مسند أحمد بن حنبل، الرقم، 9227، صحيح ابن حبان، الرقم7107، السنن الكبرى للنسائي، الرقم7970، المستدرك على الصحيحن، الرقم 5128، الأدب المفرد للبخاري، الرقم 347، قال شعيب الارناؤوط اسناده قوي، صححه الألبانى في السلسلة الصحيحة، الرقم 875.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج5، ص 49، تأريخ الإسلام للذهبي، ج2، ص 584.
[19] - أسد الغابة، ج1، ص 339.
[20] - البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 324.
[21] - أسد الغابة، ج1، ص 340.
[22] - أسد الغابة، ج1، ص 340، البداية والنهاية لابن كثير، ج6، ص 335.