ناوى عومەرى كوڕی خەططابى كوڕی نوفەیلى كوڕی عەبدولعوززاى كوڕی ریاحى قوڕەیشی عەدویە، كونیەكەى ئەبووحەفصە، دایكی ناوى حەنتەمەى كچی هاشمی كوڕی موغیرەیە.[1]
عومەر بە فاوورقیش ناسراوە، چونكە كاتێك موسڵمان بوو ئیتر بێباوەڕان نەیاندەوێرا وەك جاران ئازارى موسڵمانان بدەن، بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ناوى نا فارووق.[2]
سەبارەت بە لەدایكبونى هاتووە سی و چوار ساڵ پێش پێغەمبەرایەتى لەدایك بووە، یان دەوترێت سیانزە ساڵ پاش ساڵی فیل لەدایك بووە،[3] بەپێی رای یەكەم عومەرى كوڕی خەططاب تەمەنى شەش ساڵ لە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بچووكتر بووە.
عومەر كەسێكی بالآبەرزى بەخۆ بوو، رەنگى سوور بوو، رایەكیش دەڵێت سەرەتا عومەر سپی رەنگ بووە، بەڵام دواتر كە لە سەردەمى خیلافەتەكەیدا وشكەساڵی روویدا هێندە خۆی گرتەوە لە خواردن كە رەنگى تێكچوو.[4]
عومەر برایەكى ناوى زەیدی كوڕی خەطاب بوو لە رێی باوكیەوە، دایكی ناوى ئەسمائی كچی وەهب بوو، ئەم هاوەڵە لە كۆچەران بوو،[5] زەید براگەورەى عومەر بوو، پێش عومەرى برایشی موسڵمان بوو، جا كە زەید لە جەنگى یەمامەدا شەهید بوو عومەرى براى دەیوت زەید لە هەردوو چاكەكەدا پێش من كەوت، پێش من موسڵمان بوو، پێش منیش شەهید بوو.[6]
یەكێك لە هاوسەرەكانى عومەر ناوى زەینەبى كچی مەظعوونى كوڕی حەبیبە بوو، زەینەب هاوسەری عومەرى كوڕی خەططابە، دایكی عەبدوڵاى كوڕی عومەر و حەفصەی كچی عومەرە كە دایكی باوەرداران و هاوسەری پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، ئەم ئافرەتە لەگەڵ عومەرى كوڕی خەططابدا كۆچی كرد بۆ مەدینە، ئەوەش هاتووە گوایە پێش كۆچكردن بۆ مەدینە مردبێت راست نیە.[7]
لە ساڵی حەوتى كۆچیدا عومەر جەمیلەى بەهاوسەر گرت و عاصمی لێ بوو، دواتر تەلآقی دا، ئینجا یەزیدى كوڕی حارث بەهاوسەرى گرت و عەبدوڕەحمانى لێ بوو.[8]
جەمیلە كاتێك هاوسەرى عومەر بوو هێشتا ناوى عاصیە بوو وتى عومەر رقمە لە ناوەكەى خۆم ناوێكی ترم لێ بنێ، ئەویش ناوى نا جەمیلە، ئەویش تووڕە بوو و وتى هیچت بۆ نەدۆزیمەوە جگە لە ناوى كەنیزەیەك؟ بۆیە چوو بۆ لاى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) رقم لە ناوەكەمە ناوێكی ترم لێ بنێ، ئەویش ناوى نا جەمیلە، بەڵام ئەو تووڕە بوو و وتى كە پێشتریش عومەر وا ناوى ناوە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (أما علمت أن الله عند لسان عمر و قلبه)،[9] (مەگەر نازانیت خوا لەگەڵ زمان و دڵی عومەرە؟).
ژنێكی تری عومەر ناوى ئومموكلثومى كچی عەلى كوڕی ئەبووطالیب بوو، كچەزاى پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو، عومەرى كوڕی خەططاب بەهاوسەری گرت، ئەوەشی بۆیە كرد تا پشكێ لە رەچەڵەكى پێغەمبەرى خواى (صلى الله عليه وسلم) بەركەوێت.[10]
عاتیكەى كچی زەید كە هاوەڵی پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، عاتیكە سەرەتا ژنی عەبدوڵاى كوڕی ئەبووبەكر بوو، واتە ژنی ژنبراكەى زوبەیر بوو، ئەوەبوو عەبدوڵا شەهید بوو، دواتر شووی كرد عومەرى كوڕی خەططاب هێناى و ئەویش شەهید بوو، دواتر زوبەیرى كوڕی عەووام هێناى و ئەویش شەهید بوو، ئیتر خەڵكی دەیانوت كێ دەیەوێت شەهید بێت با عاتیكە بە هاوسەر بگرێت.[11]
منداڵەكانى:
عەبدوڵا و عەبدوڕەحمان و حەفصە كە دایكیان زەینەبی كچی مەظعوون بوو، زەید و روقییە كە دایكیان ئومموكلثومى كچی عەلى كوڕی ئەبووطالیب بوو، زەیدی بچووك و عوبەیدوڵا كە دایكیان ناوى ئومموكلثومى كچی جەروەل بوو، عەبدوڕەحمان كە دایكی ئوممووەلەد بوو، عەبدوڕەحمانى بچووك كە دایكی ئوممووەلەد بوو، فاطيمه كە دایكی ناوى ئومموحەكیم بوو، زەینەب كە دایكی ناوى فكیهە بوو.[12]
عەبدوڵاى كوڕی عومەر یەكێك بوو لە هاوەڵە گەورە و زاناكانى ناو هاوەڵان كە لە پیتی (ع) دا باسی ژیانەكەیمان كردووە، ئەم هاوەڵە فەرموودەیەكی زۆری لە پێغەمبەرى خواوە(صلى الله عليه وسلم) گێڕاوەتەوە و دیارترین منداڵی عومەرى كوڕی خەططابه.
عومەر پێش موسڵمانبوونى:
عومەر ماڵی لە مەككە بوو و لە لاپاڵی شاخێكەوە خانووى كردبوویەوە كە لە سەردەمى نەفامیدا بەو شاخە دەوترا عاقیر و دواتر ناوى نرا كێوی عومەر، عومەر لە مەككە مەڕو مالآتى خەططابى باوكى دەلەوەڕاند، باوكیشی زۆر لەگەڵیدا توند بوو و كەسێكی تووڕە بوو.[13]
دواتر عومەرى كوڕی خەططاب نێردراوى قوڕەیش بوو بۆ شوێنان و ئەو ئەركەى پێ سپێردرابوو.[14]
عومەرى كوڕی خەططاب پێش موسڵمانبوونى دوژمنێكی سەرسەختى ئیسلام بوو، سەعیدى زاواى عومەر لەلایەن عومەرەوە لەسەر ئیسلام ئازارو ئەشكەنجەى دەچەشت، خۆی دەڵێت عومەر پێش ئەوەى موسڵمان بێت لەسەر موسڵمان بوونم من و خوشكەكەشی دەبەستەوە.[15]
موسڵمانبوونى:
لە گێڕانەوەیەكدا هاتووە عومەر لە ساڵی شەشەمی پێغەمبەرایەتی و لە تەمەنى بیست و شەش ساڵیدا موسڵمان بوو.[16]
جارێك عومەر هەواڵی بیست كە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە شوێنێكەو هاوەڵان لە دەورى خڕ بون، بڕیاری دا بچێت و بیكوژێت، لە رێدا نوعەیمی كوڕی عەبدوڵا گەیشت بە عومەر و وتى عومەر بۆ كوێ دەچیت؟ ئەویش وتى دەچم بۆ موحەممەد كە بارى قوڕەیشی پەرت كردووەو هەرزەكارەكانى لەرێ لاداوەو تانە لە دینی قوڕەیش دەدات و قسە بە خواكانى قوڕەیش دەڵێت، دەچم و دەیكوژم، ئەویش وتى بەخوا عومەر خۆت لێ گۆڕاوە، بۆ وادەزانیت دواى كوشتنى موحەممەد بەنى عەبدمەناف ئیتر دەهێڵن پێ بخەیتە سەرزەوى؟بۆ وریاى خانەوادەى خۆت نیت؟ ئەویش وتى مەبەستت كامیانە؟ نوعەیم وتى سەعیدی زاواو ئامۆزات و فاطيمهى خوشكت كە موسڵمان بوون و شوێن موحەممەد كەوتون، بڕۆ وریاى ئەوان بە، عومەریش خێرا گەڕایەوەو رووەو ماڵی خوشكەكەى چوو.[17]
خەببابى كوڕی ئەرەت دەچوو بۆ ماڵی فاطيمهى خوشكی عومەرى كوڕی خەططاب كە لەگەڵ سەعیدی كوڕی زەیدی مێردى موسڵمان بووبوون، خەبباب لەوێ قورئانى فێری فاطيمهو مێردەكەى دەكرد، رۆژێك عومەرى كوڕی خەططاب كە هێشتا موسڵمان نەبووبوو چوو بۆ ماڵی فاطيمهى خوشكی كاتێك بیستبووی خوشكەكەى موسڵمان بووە، كە نزیك بوویەوە گوێی لە قورئان خوێندنەكەى خەبباب بوو، كە چوویە ژوورەوە داى لە فاتیمەى خوشكی و خوێن لە دەموچاوى هات، عومەر كە ئەوەی بینی پەشیمان بوویەوە، پاشان داواى كرد ئەو قورئانەى دەیانخوێند بیدەنە دەستى، فاطيمه وتى تا خۆت نەشۆیت نایدەمە دەستت، عومەر خۆی شۆرد و قورئانەكەى وەرگرت و خوێندیەوە، وتى وتەكانى چەند جوانن، خەبباب كە ئەمەی بیست خێرا وتى ئەی عومەر سوێند بەخوا هیوانم هەیە خواى گەورە نزاى پێغەمبەرى بۆ گیرا كردبیت، چونكە من دوێنێ شەو گوێم لێ بوو نزاى دەكرد و فەرمووى: خوایە بە موسڵمانبوونى ئەبولحەكەمى كوڕی هیشام یان بە موسڵمان بوونى عومەرى كوڕی خەططاب پاڵپشتی ئیسلام بكە(ئیسلام سەربخە)، دەى عومەر دەرفەتە لەدەستى مەدە، عومەریش وتى ئەی خەبباب دەی بمبە بۆ لاى موحەممەد تا موسڵمان بم، خەببابیش پێی وت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە كوێیە، عومەریش چوو و موسڵمان بوو.[18]
كە عومەر گەیشتە لاى ماڵی ئەرقەم، یەكێك لە هاوەڵان لە درزى دەرگاكەوە سەیری كرد عومەرەو شمشێرێكی بە دەستەوەیەو وەستاوە، بە ترسەوە گەڕایەوە بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەوە عومەرەو شمشێرێكی بە دەستەوەیە، حەمزەش هەستا و وتى ئەگەر خێرى پێیە باشە، ئەگەریش نیازى خراپ بێت بە شمشێرەكەى خۆی دەیكوژین، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى مۆڵەتى بدە بێتە ژوورەوە، كەسێك هەستاو دەرگاى بۆ كردەوەو پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) هەستا و چوو بەرەو پیری، فەرمووى كوڕی خەططاب بۆچی هاتویت؟ دەڵێیت واز ناهێنیت تا خوا نەتخاتە بەر هەورە بروسكە، عومەر وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) هاتوم تا باوەڕ بهێنم بە خوا و پێغەمبەرەكەى و ئەوەى لاى خواوە هاتووە، ئیتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) تەكبیرێكی كرد و موسڵمانانیش زانییان عومەر موسڵمان بووە.[19]
نزاكەى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بۆ عومەر لە رۆژی چوارشەممەدا بوو، ئەوەبوو رۆژی پێنج شەممە عومەر موسڵمان بوو، كە موسڵمان بوو لەلایەن موسڵمانانەوە الله اكبرێك كرا كە لە مەككە دەنگى دایەوە، ئینجا عومەر وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) تا كەى ئیمانمان بشارینەوە لەكاتێكدا ئێمە لەسەر حەقین و ئەوان ناحەقن، ئەویش فەرمووى (ئەی عومەر ئێمە كەمین و دەشزانیت تووشی چی بوین)، عومەر وتى سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە چی كۆڕێ بە بێباوەڕی تیایدا دانیشتبم دەچم و لەوێدا ئیمانى خۆم ئاشكرا دەكەم. [20]
كاتێك عومەرى كوڕی خەططاب موسڵمان بوو، پرسیارى كرد چ كەسێك لەناو قوڕەیشدا زۆر قسە ئاشكرا دەكات؟ پێی وترا جەمیلی كوڕی مەعمەر، عومەریش چوو بۆ لاى و هەواڵی پێدا كە موسڵمان بووە و پێی وت بەڵام تكام وایە لاى كەس باسی نەكەیت و بیشاریتەوە، جەمیلیش تا توانى لەناو خەڵكدا هاوارى كرد كە عومەر وازى لە ئایینەكەى هێنا.[21]
ئەبووجەهل گەیشت بە عومەر دواى ئەوەى عومەر تەوافى كردبوو، وتى فلآنەكەس دەڵێت وازت لە دینەكەت هێناوە، عومەریش بەبەرچاویەوە شایەتومانى ئیسلامى وتەوە، موسڵمانان كەوتنە لێدانى و ئەویش كەوتە لێدانى عوتبە، عوتبە هاوارى دەكرد و خەڵكەكەش كەناریان گرت، خەڵكەكە چاریان نەكرد و كەناریان گرت.[22]
عەبدوڵاى كوڕی عومەر دەڵێت كە عومەر موسڵمان بوو وتى كێ زۆر قسە دەگێڕێتەوە، پێی وترا جەمیلی كوڕی مەعمەرى جومەحى، دەمەو بەیان بوو كە چوو بۆ لاى، منیش بەدوایدا چووم و تەماشام دەكرد بزانم چی دەكات، كە گەیشتە لاى جەمیل وتى ئەی جەمیل ئەرێ زانیوتە من موسڵمان بووم و چوومەتە ناو ئایینى موحەممەدەوە؟ عەبدوڵا دەڵێت سوێند بەخوا جەمیل هەركە ئەوەى بیست هەستا و عەباكەى بەدوایدا دەخشا و عومەریش بەدوایدا دەرۆیشت و منیش بەدوایاندا چووم، جەمیل گەیشتە لاى دەرگاى كەعبە، قوڕەیشیەكانیش لە كۆڕ و مەجلیسیاندا دانیشتبوون، جەمیل تا توانى هاوارى كرد ئەى خەڵكینە كوڕی خەططاب لەدین دەرچوو، عومەریش لە پشتیەوە دەیوت درۆ دەكات بەڵكو من موسڵمان بووم و شایەتى دەدەم هیچ پەرستراوێ نیە جگە لە خوا و موحەممەدیش پێغەمبەری خوایە، خێرا قوڕەیشیەكان بەڕوویدا راپەڕین و عومەریش بەرگرى لەخۆی دەكرد و بەرامبەریان وەستایەوە... كابرایەك هات و وتى ئەوە چیە؟ وتیان عومەر لە دین هەڵگەڕاوەتەوە، ئەویش وتى وازبێنن كابرا شتێكی بۆ خۆی هەڵبژاردووەو دەستی لێ هەڵبگرن، بۆ وادەزانن بەنى عەددى هەروا وازتان لێدێنن چیتان دەوێت بەرامبەر عومەر بیكەن؟ ئیتر ئەوانیش وازیان لێهێنا.[23]
ئیبن مەسعوود دەڵێت بە موسڵمانبوونى عومەر شكۆیەكمان پەیدا كرد.[24]
كۆچكردن بۆ مەدینە:
كاتێك موسڵمانان كۆچیان دەكرد بۆ مەدینە، عومەریش بڕیاری كۆچی دا، ئەوەبو هاودەم بە عەییاشی كوڕی ئەبی رەبیعە كۆچی كرد، عومەر دەڵێت كاتێك ویستم هاودەم بە عەییاشی كوڕی رەبیعەو هیشامى كوڕی عاص ویستم كۆچ بكەم، وادەمان داناو وتمان هەركەس دواكەوت ئەوە رێی لێگیراوەو ئەوانى تر بڕۆن، بۆ بەیانیەكەى من و عەییاش گەیشتین و هیشام رێی لێگیرا، بۆیە كەوتینەڕێ، كە گەیشتینە مەدینە لاى بەنى عەمرى كوڕی عەوف ماینەوە، ئەبووجەهل و حارثى كوڕی هیشام كە ئامۆزاى عەییاش بوون و لە رێی دایكیشەوە براى بوون، هاتن بۆ مەدینەو وتیان ئەی عەیاش دایكت نەزرى كردووە شانە نەدات لە سەری و لەبەر خۆردا بمێنێتەوە تا تۆ دەبینێت، منیش زۆر هەوڵم دا بە قسەكانیان لەخشتە نەچێت و نەڕواتەوە، تەنانەت تۆ دەزانیت من زۆر دەوڵەمەندم، نیوەى سامانم بۆ تۆ بەڵام لەگەڵیان مەگەڕێرەوە، بەڵام عەییاش خۆی پێ رانەگیرا، منیش وتم هەر دەگەڕێیتەوە دەى ئەو وشترەى من ببە و زانیت فێڵت لێ دەكەن خۆت رزگار بكەو وەرەوە، ئەویش وشترەكەى برد و چوو، لە نیوەی رێدا ئەبووجەهل پێی وت براكەم وشترەكەم ناڕوات، بەڵكو لە دواى تۆوە سەركەوم، بەو فێڵە گرتیان و بەستیانەوەو بردیانەوە بۆ مەككە.[25]
هەریەك لە عومەرى كوڕی خەططاب و زەیدی برایشی كە كۆچیان كرد بۆ مەدینە لاى ریفاعە دابەزین و لەوێ مانەوە.[26]
دواتر پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) كە برایەتى خستە نێوان كۆچەران و پشتیوانانەوە، برایەتى خستە نێوان عومەرى كوڕی خەططاب و عوتبانى كوڕی مالیكەوە.[27]
خەو بینینى عومەر بۆ بانگدان
موسڵمانان سەرەتا بانگیان نەبوو، جا بۆ شتێك دەگەڕان تا خەڵكی پێ كۆبكەنەوە بۆ نوێژ، ئەوەبوو چەند هاوەڵێك خەویان بینی كە لە خەوەكەیاندا بانگیان فێر كرا، لەوانەش عومەرى كوڕی خەططاب، بۆیە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بڕیارى دا بانگ دابنرێت بۆ بانگهێشتی خەڵك بۆ نوێژەكان.
عەبدوڵاى كوڕی زەیدی كوڕی عەبد رەببیه لە خەودا بانگى پێ وترا، عەبدوڵا هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) ئەمشەو لەخەومدا كەسێك كە دوو جلى سەوزى لەبەربوو و زەنگێكی بەدەستەوە بوو، وتم ئەی بەندەى خوا ئەو زەنگە دەفرۆشیت؟ وتى بۆ چیتە؟ وتم تا خەڵكی پێ بانگ بكەین بۆ نوێژ، ئەویش وتى ئایا لەوە چاكترت پێ نیشان بدەم؟ وتم ئەوە چیە؟ وتى بڵێ:
الله أكبر الله أكبر
الله أكبر الله أكبر
أشهد أن لا إله إلا الله
أشهد أن لا إله إلا الله
أشهد أن محمدا رسول الله
أشهد أن محمدا رسول الله
حي على الصلاة
حي على الصلاة
حي على الفلاح
حي على الفلاح
الله أكبر الله أكبر
لا إله إلا الله
دواتر كەمێك وەستا و پاشان هەمان شتی وت بەڵام بە تاك هەمووی وت، بەڵام لە كۆتاییدا وتى:
قد قامت الصلاة قد قامت الصلاة
الله أكبر الله أكبر
لا إله إلا الله
كاتێك ئەو خەوەى گێڕایەوە بۆ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى پشت بە خوا ئەو خەوە راستە، دەى هەستە بیڵێ بە بیلال چونكە ئەو دەنگى لە تۆ بەرزتر و باشترە، كاتێك بیلال هەستا ئەو بانگەى دەدا عومەرى كوڕی خەططاب لە ماڵەوە بوو ئەوەى بیست، خێرا هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و عەباكەى رادەكێشا و دەیوت ئەی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە من هەمان ئەم خەوەم بینی كە –عەبدوڵا- بینیویەتى، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى (فلله الحمد فذاك أثبت)،[28] (سوپاس بۆ خوا، دەى ئەوە چەسپاوترە).
[1] - أسد الغابة، ج4، ص 156.
[2] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 590.
[3] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 588.
[4] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 589.
[5] - أسد الغابة، ج2، ص 341.
[6] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص 604.
[7] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 680.
[8] - أسد الغابة، ج7، ص 59.
[9] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج7، ص 558.
[10] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج8، ص 463.
[11] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 112.
[12] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 265-266.
[13] - الطبقات الكبرى لابن سعد، ج3، ص 266.
[14] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج4، ص 588.
[15] - صحيح البخاري، الرقم 3676، فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، الرقم 347.
[16] - تاريخ مدينة دمشق، ج44، ص 16.
[17] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 80.
[18] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 79-80.
[19] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 81.
[20] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 31.
[21] - الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص 500.
[22] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 31.
[23] - صحيح ابن حبان، الرقم 6989، فضائل الصحابة لأحمد بن حنبل، الرقم 351، البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 82 و قال الحافظ ابن كثير إسناده جيد قوي، صحيح السيرة النبوية للألباني (1/191).
[24] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 79.
[25] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 172.
[26] - البداية والنهاية لابن كثير، ج3، ص 173.
[27] - البداية و النهاية لابن كثير، ج3، ص 26.
[28]- صحيح ابن خزيمة، الرقم 368 و اللفظ له، مسند أحمد بن حنبل، الرقم 16157، سنن أبي داوود، الرقم 426، سنن ابن ماجة، الرقم 704، سنن الدارمي، الرقم 1217، صحيح ابن حبان، الرقم 1700، سنن الدارقطنى، الرقم 802، السنن الكبرى للبيهقي، الرقم 1855، سنن الترمذي، الرقم 179، حسنه الألباني في إرواء الغليل، الرقم 246.