ناوى عەبدوڵاى كوڕی قەیسى كوڕی سولەیمەو كونیەكەى ئەبوومووساى ئەشعەریەو زیاتر بە كونیەكەى ناسراوە، دایكی ناوى ظهبیەى كچی وەهبە كە ئەویش هاوەڵی پێغەمبەرى خوا (صلى الله عليه وسلم) بوو.[1]
ئەبوومووساى ئەشعەرى هاودەم بە براكانى و ژمارەیەك لە ئەشعەریەكان هاتە مەككەو لەوێ لەگەڵ ئەبووئوحەیحە هاوپەیمانى بەست، دواتر لەوێ موسڵمان بوو و كۆچی كرد بۆ حەبەشە، رایەكیش دەڵێت بەڵكو نەچوو بۆ حەبەشەو گەڕایەوە بۆ ناوچەی خۆی و دواتر هاودەم بە براكانى كە هات بەرەو مەدینە، لە رێدا گەیشت بەو كۆچەریانەى لە حەبەشەوە دەگەڕانەوەو دەهاتن بۆ مەدینە، رایەكیش دەڵێت بەڵكو لە ناوچەی خۆیانەوە هاودەم بە پەنجا كەس لە ئەشعەریەكان بەرەو مەدینە دەچوون، بە كەشتیەك چوون، بەڵام رەشەبا كەشتیەكەى بەرەو حەبەشە بردن، ئەوانیش هاودەم بە جەعفەر و یارانى گەڕانەوە بۆ مەدینە.[2]
ئەنەسی كوڕی مالیك دەڵێت كاتێك بڕیار بوو ئەشعەریەكان بێن بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(سبەینێ خەڵكانێ دێن بۆ لاتان كە دڵیان بۆ ئیسلام لە ئێوە زۆر ناسكترە)، ئەوەبو ئەشعەریەكان هاتن و ئەبوو مووساى ئەشعەریش لەناویاندا بوو، كە نزیك بوونەوە لە مەدینە ئەم شیعرەیان دەوتەوە:
غدا نلقى الأحبة
محمد و حزبه
سبەی دەگەینە دۆستان
موحەممەد و هاوەڵان
كە گەیشتنە مەدینە تەوقەیان دەست پێكرد، ئەوان یەكەم كەس بوون تەوقەیان داهێنا.[3]
ئەبوو مووساى ئەشعەرى دەڵێت كاتێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) لە غەزاى حونەین بوویەوە، ئەبووعامیری بە سوپایەكەوە نارد بۆ ئەوطاس، منیشی لەگەڵ ئەبوو عامیردا نارد، ئەبووعامیر كە گەیشت بە دورەید خواى گەورە سەركەوتنى بەخشی بە ئەبووعامیر و دورەید كوژرا و هاوەڵانى شكان، بەڵام تیرێك بەر ئەبووعامیر كەوت، منیش خۆم گەیاندە لای و وتم مامەگیان كێ تیری لێدایت؟ ئەویش ئاماژەی كرد بۆ كەسێك و وتى ئەو منى كوشت، منیش كەوتمە شوێنی و خۆم گەیاند پێی و دەموت شەرم ناكەیت رادەكەیت؟ ئەویش وەستا و جەنگاین و من ئەوم كوشت، دواتر بە ئەبوو عامیرم وت خواى گەورە ئەو كەسەی كوشت، ئەبوو عامیر وتى دەی ئەو تیرە لاببە، منیش تیرەكەم لابرد، وتى برازا گیان سەلامم بگەیەنە بە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و پێی بڵێ داواى لێخۆشبوونم بۆ بكات، ئینجا منى كرد بە بەرپرسی خەڵكەكە، دواى ماوەیەكى كەم ئەبوو عامیر وەفاتى كرد، منیش گەڕامەوەو چوومە خزمەت پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم)و لەسەر راخەرێكی لە دارگەلآ درووستكراو راكشابوو و شوێنەوارى چنراوى راخەرەكە بەسەر پشت و لاكانیەوە بوو، بەسەرهاتەكەم بۆ باسكرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) داواى ئاوى كرد و دەستنوێژی گرت و دەستەكانى بەرز كردەوەو فەرمووى(خوایە لە عوبەید ئەبی عامیر خۆش بە) منیش سپیایی بنباڵیم دەبینی، ئینجا نزاى تری كرد و فەرمووى(خوایە لە رۆژی دواییدا لە سەرووى زۆرێك لەو خەڵكە دروستكراوەى خۆتەوە دایبنێ)، منیش وتم نزاى لێخۆشبون بۆ منیش بكە، پێغەمبەریش (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(خوایە لە تاوانى عەبدوڵاى كوڕی قەیس خۆش بە و رۆژی دوایی جێ و مەقامێكی رێزدارى پێ ببەخشە).[4]
ئەبوو مووسا دەنگێكی زۆر خۆشی هەبوو بۆ قورئان خوێندن، جارێك پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) گوێی لێ بوو ئەبوو مووسا قورئانى دەخوێند، فەرمووى(بەڕاستی ئەمە ئاوازێكی ئالى داوودى پێدراوە).[5]
ئەبوو مووسا دەڵێت من لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بووم كە لە جەعرانە لە نێوان مەككەو مەدینە لایدابوو، بیلالیش لەگەڵ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) بوو، ئەعرابیەك هات بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) و وتى ئەو بەڵێنەى پێت دام بۆم نایەنێتەدێ؟ پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(موژدەت لێ بێت)، كابرا وتى موژدەى زۆرت پێداوم، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) وەك تووڕەییەكى هەبێت تەماشاى ئەبوومووسا وبیلالى كرد و فەرمووى( كابرا موژدەكەى بەرپەرچ دایەوە، ئێوە وەرن)، ئێمەش چووین، داواى قاپێ ئاوى كرد و دەست و دەموچاوى تێدا شۆرد و ئاوى رادایە دەمی و كردیەوە ناوى و دواتر فەرمووى(لێی بخۆنەوە و بیكەن بەسەر دەموچاوو و گەردنتاندا و موژدەتان لێ بێت)، ئێمەش وامانكرد، پاشان فەرمووى زیادەكەى لێ بهێڵنەوە بۆ دایكتان، ئومموسەلەمەى لە پشت پەردەوە بانگ كرد، ئێمەش زیادەكەیمان بۆ هێشتەوە.[6]
لە سەردەمى پێغەمبەرى خوادا (صلى الله عليه وسلم) چوار كەس لە مزگەوتى پێغەمبەردا (صلى الله عليه وسلم) فەتوایان دەدا كە بریتی بوون لە عومەرى كوڕی خەططاب و عەلى كوڕی ئەبوو طالیب و موعاذى كوڕی جەبەل وئەبوو مووساى ئەشعەرى.[7]
ئەبوو مووساى ئەشعەرى دەنگێكی زۆر خۆشی هەبوو بۆ قورئان خوێندن، عومەرى كوڕی خەططاب زۆر جار دەیوت ئەی ئەبو مووسا وەرەو یادى پەروەردگارمان بخەرەوە، ئەویش بە دەنگى خۆش لە كۆڕەكەدا قورئانى دەخوێند.[8]
ئەبوو مووسا دەڵێت جارێك لەگەڵ دوو كەس لە ئەشعەریەكان چووم بۆ لاى پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) ئەو دوانە داواى پۆستیان كرد، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرمووى(ئەی ئەبوو مووسا)، وتم سوێند بەوەى تۆی بە حەق ناردووە نەیانوتووە چ نیازێكیان هەیە و ئاگادار نەبوم بۆ داواى پۆست هاتون، پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) فەرموى(ئێمە كەسێك ناكەین بە بەرپرسی كارێكمان كە خۆی بیەوێت، بەڵام تۆ ئەی ئەبوو مووسا بڕۆ بۆ یەمەن) دواى ئەوە پێغەمبەر (صلى الله عليه وسلم) موعاذی كوڕی جەبەلیشی نارد بۆ یەمەن.[9]
لە سەردەمى عومەرى كوڕی خەططابدا جارێك ئەبوو مووسا چوو بۆ لاى عومەر، داواى مۆڵەتى كرد و عومەریش سەرقاڵ بوو و وەڵامى نەدایەوە، ئەبوو مووسایش چوو، دواتر كە عومەر دەستی بەتاڵ بوو وتى ئەرێ دەنگى ئەبوو مووسام بیست، مۆڵەتى بدەن بێتە ژوورەوە، وتیان گەڕایەوە، ئەوەبوو عومەر بانگى كرد، ئەبوو مووسا وتى ئێمە وا فەرمانمان پێدەكرا، عومەر وتى دەبێت لەسەر ئەو قسەیەت بەڵگەم بۆ بهێنیت، ئەبوو مووسایش چوو بۆ كۆڕی پشتیوانان و پرسیارى كرد كەس هەیە شایەتى ئەو فەرموودەى بێت؟ وتیان كەس نیە تەنها ئەبووسەعیدی خودری نەبێت، ئەبوو مووسا ئەبووسەعیدی لەگەڵ خۆی برد بۆ لاى عومەرى كوڕی خەططاب.[10]
ئەبوو مووسا لە سەردەمى خیلافەتى عومەڕی كوڕی خەططابدا والى بەصرە بوو، ئەمەش لە ساڵی حەڤدەى كۆچی و دواى لابردنى موغیرە، ئینجا عومەرى كوڕی خەططاب نامەى بۆ نووسی بڕۆ بەرەو ئەهواز، ئەویش چوو بەرەو ئەهواز و فەتحى كرد، هەروەها لە ساڵی بیست و سێی كۆچیدا ئەصبەهانى فەتح كرد.[11]
لە ساڵی هەژدەى كۆچیدا ئەبوو مووساى ئەشعەری ناوچەی روها و سومەیساطى فەتح كرد.[12]
[1] - أسد الغابة، ج3، ص 376.
[2] - أسد الغابة، ج3،ص 376.
[3] - مسند احمد بن حنبل، الرقم 12330، صححه شعيب الأرناؤوط.
[4] - صحيح البخاري، الرقم 4078، صحيح مسلم، الرقم 4658، صحيح ابن حبان، الرقم 7305، السنن الكبرى للنسائي، الرقم 8508، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 7148.
[5] - مسند أحمد بن حنبل، الرقم 8617 و اللفظ له، سنن ابن ماجة، الرقم 1337، صحيح ابن حبان، الرقم 7303،السنن الكبرى للنسائي، الرقم 1073، سنن الدارمي، الرقم 3426، مسند الشاميين للطبراني، الرقم 1715، صححه شعيب الأرناؤوط، صححه الألباني في صحيح وضعيف سنن النسائي و في صحيح و ضعيف الجامع الصغيرو زيادته، الرقم 2104، و قال في صحيح و ضعيف سنن ابن ماجة، الرقم 1341، حسن صحيح.
[6] - صحيح البخاري، الرقم 4082، صحيح مسلم، الرقم 4657، صحيح ابن حبان، الرقم 59، مسند أبي يعلى الموصلي، الرقم 7149.
[7] - سير أعلام النبلاء، ج2، ص 389.
[8] - صحيح ان حبان، الرم 7303.
[9] - صحيح البخاري، الرقم 6540، صحيح مسلم، الرقم 3491، سنن أبي داود، الرقم 3811.
[10] - صحيح البخاري، الرقم 1973.
[11] - أسد الغابة، ج3، ص 377.
[12] - سير أعلام النبلاء للذهبي، ج2، ص 391.